Zelenski çarəsizlikdən Ərdoğanın çətiri altına girir

Rəcəb Tayyib Ərdoğan Beştəpə Prezident Sarayının qarşısında Vladimir Zelenskini yağışdan qoruyur - bu kadr Sergey Lavrov, Yuri Uşakov, Marko Rubio və Stiv Vitkoffun Ukraynanın taleyini həll etdiyi, Parisdə köməksiz Avropanın öz imkanlarına baxdığı gün Kiyev rejimi başçısının Türkiyəyə səfərini ən parlaq şəkildə əks etdirir.

Ukrayna liderinin Ankaraya səfərini ilk növbədə üç sual maraqlandırır: görüşün təşəbbüskarı kimdir; niyə fevralın 18-də baş verdi və niyə Türkiyədə?
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Regnum” yazıb.
Rusiya nəşrinin təhlilində qeyd olunur:
Türkiyə mətbuatı yazır ki, Zelenski Ərdoğanın dəvəti ilə gəlib. Lakin bu görüş ikitərəfli marağı istisna etmir. Türkiyə üçün Ukrayna məsələsi müharibə başlayandan bəri əsas məsələlərdən birinə çevrilib. Yeni il müraciətində Ərdoğan bildirib ki, Ukrayna münaqişəsinin həlli onun üçün prioritet olaraq qalır.
Bu da təsadüfi deyil, çünki bu prosesdə bir çox mühüm qərarlar Ankaranın vasitəçiliyi ilə qəbul edilib. Bunlara 2022-ci ilin martında məşhur İstanbul danışıqları, “taxıl müqaviləsi”, çoxsaylı məhbus mübadiləsi və ötən yay Qərblə Rusiya arasında əsir mübadiləsi daxildir.
Sülhdən danışan Vladimir Putin tez-tez İstanbul müqavilələrini hərbi əməliyyatlar başlayandan bəri ən uğurlu müqavilələr adlandırırdı. Eyni zamanda, Türkiyənin vasitəçiliyi artıq bir ilə yaxındır ki, sual altındadır.
Vasitəçiləri (Braziliya, Hindistan, Çin) sıralayan Rusiya prezidenti Ankaranın adını çəkmir. Prezidentin mətbuat katibi Dmitri Peskov bir dəfə birbaşa demişdi ki, “Türkiyə vasitəçi deyil”.
Görünür, belə bir rolun itirilməsinin səbəbi Ərdoğanın yeni kabinetinin qərbyönlü meyli ilə bağlıdır. Lirə böhranından çıxmaq üçün Türkiyə hökumətinin iqtisadi bloku ABŞ və Avropa İttifaqı (Aİ) ilə yaxınlaşma istiqamətində addımlar atmağa başladı - yeri gəlmişkən, Putin diqqəti buna çəkib.
18 fevral tarixi ölkənin Boğaziçi sahillərindəki xüsusi rolunu itirməsi məsələsini daha da ön plana çıxarıb. Ərdoğan hələ seçkilərdə qalib gəlməmişdən əvvəl Ukrayna münaqişəsini həll edəcəyinə söz verən Donald Trampa böyük ümid bəsləyirdi. Görünür, türklər Ağ ev rəhbərinin onlara vasitəçi kimi baxacağına ümid edirdilər. Üstəlik, Tramp Ərdoğanı təriflədi və Türkiyə hamıdan çox münaqişə tərəflərini barışdırmağa hazır olduğunu nümayiş etdirdi.
Rusiya və Amerika hakimiyyət nümayəndələri arasında ilk şəxsi görüş Səudiyyə Ərəbistanında baş tutacağı xəbəri Ərdoğanın başına soyuq duş kimi yağıb. Bu vəziyyətdə nə etməli? Türkiyə belə bir alçalmaya dözə bilməzdi.
Ərdoğan bir az qisas almağa qərar verir. Təzminat olaraq o, Zelenskini yanına dəvət edir. Bir tərəfdən, deyəsən, bu görüş eyni miqyasda deyil. Ər-Riyadda ABŞ və Rusiya var, burada uduzan Ukraynanın - həm Trampın, həm də Putinin fikrincə, qeyri-qanuni prezidenti var.
Müharibə ən azı ikitərəfli bir şeydir və ona görə də biz ona sırf formal yanaşsaq belə, Ukraynanın iştirakı ilə sülh imzalanmalıdır. Zelenskini dəvət etməklə Ərdoğan “iş başında olduğunu” və münaqişə tərəflərindən birinə təsir göstərdiyini nümayiş etdirmək istəyir.
Zelenskinin fevralın 18-də hansısa mühüm ölkəyə getməyə motivasiyası az deyildi. Əgər o, Lavrovla Rubionun görüşünə dəvət edilsəydi, ora getməyi planlaşdırmadığını desə belə, əlbəttə, orada olardı. Axı Zelenski Ukraynanın taleyinin onun çiyni arxasında ABŞ və Rusiya tərəfindən həll olunmasından inciyib.
Ən bariz alternativ Avropadır: Parisdə Emmanuel Makron Avropa liderlərinin iştirakı ilə ardıcıl ikinci sammit keçirir. Bununla belə, Ukraynaya qoşun göndərməklə bağlı orada tam fikir ayrılığı varsa, Zelenskinin indi Avropaya gəlməsinin mənası varmı? Hətta Böyük Britaniya kimi buna hazır olan ölkələr də ABŞ-nın dəstəyi olmadan onların mövcudluğuna imkan vermir? Ona görə də Zelenski üçün yeganə seçim Ərdoğan idi.
Ankaradakı görüş bir çox cəhətdən Zelenski və Ərdoğanın Rusiya, ABŞ və Avropaya bir növ cavabı oldu. Ukrayna NATO-da ikinci ordunun dəstəyini təmin etdi və Ərdoğan Tramp və Avropaya indi Zelenskiyə onlardan daha yaxın olduğunu göstərdi.
Bəs bu sammitdən praktiki nəticə varmı?
İndi bu, müzakirə mövzusudur.
Donald Tramp həm özü, həm də komandasının üzvləri vasitəsilə 2014-cü il və hətta 2022-ci il sərhədlərinə qayıtmağın mümkünsüz olduğunu, Ukraynanın NATO-da olmayacağını açıq şəkildə bildirdi. Avropa Ukraynanın bütövlüyünü dəstəkləyir, lakin ABŞ-nın razılığı olmadan heç nə edə bilməz. Amma əslində ABŞ və Rusiyaya qarşı çıxış edən Ərdoğan Zelenskiyə deyir: “Türkiyə Ukraynanın ərazi bütövlüyü məsələsində həmişə çox prinsipial olub”.
Bu cür sözlər, xüsusən də bu gün Zelenskinin qulağına xoş gəlir, amma Ərdoğan doğrudanmı bunu nəzərdə tutur? Yoxsa bu, sadəcə olaraq “Ukraynanın himayədarı” kimi danışıqlarda mövqeyini gücləndirməyə yönəlmiş adi bir ifadədir?
Sonuncunun daha çox olduğuna dair davamlı bir hiss var. Axı cəmi bir neçə ay əvvəl Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbəri Hakan Fidan münaqişənin dondurulmasından danışmışdı ki, bu da faktiki olaraq ərazilərin Ukraynaya qaytarılmasının mümkünsüzlüyü deməkdir.
Ərdoğanın Səudiyyə Ərəbistanına döyüşsüz vasitəçi rolunun verilməsini qəbul etməyəcəyini nümayiş etdirməsi vacib idi. “Ölkəmiz son üç il ərzində fəal diplomatiyamız zamanı Rusiya, Ukrayna və Amerika arasında danışıqlar üçün ideal yer olacaq”, - deyə o, danışıqlara “tam dəstək” vəd edib.
Nəzəri olaraq, Türkiyə lideri hələ də vasitəçi olduğunu iddia edə bilər. Onun Trampla münasibətləri hələ də yaxşıdır və Qəzza məsələsi sülh razılaşması sayəsində onu poza bilməyib. Ərdoğan da rəsmi olaraq Putinlə mübahisə etməyib və payızda Türkiyə BRİKS-in tərəfdaş ölkəsi oldu. Zelenski isə Ər-Riyaddan çox Ankaraya yaxındır.
Keçmiş diplomat Gülru Gezer də Ankaranın şansları ilə bağlı nikbindir: “Türkiyə həm Ukrayna, həm də Rusiya ilə əlaqələri saxlayır – heç bir tərəflə münasibətləri pozmayıb və özünü neytral vasitəçi kimi göstərir. Bu, onu danışıqları asanlaşdıra bilən unikal ölkəyə çevirir”.
Lakin bu məsələdə son söz Türkiyəyə rəğbət bəsləyən Ukraynaya deyil, ABŞ və Rusiyaya məxsusdur. Ərdoğanın ərazi bütövlüyü ilə bağlı dediyi sözlər, şübhəsiz ki, onun Putinlə Trampın görüşünün təşkilatçısı olmaq şansını artırmır.
Vasitəçilik mövzusu ilə yanaşı, Türkiyə ordusu Ukraynanın başlayan nizamlanma prosesinə daha bir təsir alətinə çevrilə bilər.
Ankaradakı görüşdən sonra “A Haber” telekanalı “Zelenski Ərdoğandan kömək istəyibmi?” başlığını verib.
Ukrayna prezidenti türkiyəli həmkarı ilə danışıqlar zamanı sülh sazişindən sonra Ukraynanın təhlükəsizliyini kimin təmin edəcəyi ilə bağlı narahat olub. Bu hansı formada həyata keçiriləcək?
Zelenski Ərdoğana şikayət edib ki, Ukrayna “Aİ-dən belə bir dəstək eşitmir”. Onlar deyirlər ki, Avropa Ukraynanın NATO-ya üzvlüyünü dəstəkləmir. Ukraynanın təhlükəsizliyi üçün isə güclü Ukrayna Silahlı Qüvvələri və xarici qoşunların yerləşdirilməsi lazımdır. “Biz bu barədə cənab Ərdoğanla da danışdıq”, - deyə Zelenski Türkiyənin mövcudluğu ilə bağlı müzakirələrə işarə edib.
NATO qüvvələrinin demarkasiya xətti boyunca və ya ondan kənarda olması məsələsi başlayan sülh prosesində əsas maneədir. Rusiya qəti şəkildə buna qarşıdır, Tramp avropalıların Ukraynaya göndərilməsinə etiraz etmir, lakin onlar təkbaşına getməkdən qorxurlar.
Türkiyə burada hər hansı bir rol oynaya bilərmi?
Ankara çətin ki, sülhməramlılarının olmasına etiraz etsin. Lakin Rusiya ilə ABŞ arasında razılaşma olmadığı halda, Moskvanın simasında mühüm enerji tərəfdaşı ilə nəinki münasibətləri korlamaq, hətta Trampın başlatdığı sülh prosesini pozmaq, bununla da ABŞ-la münasibətləri korlamaq riski var.
Türkiyə qətiyyətinə, Suriyada Bəşər Əsədin devrilməsindən sonra artan hərbi və geosiyasi üstünlüklərinə baxmayaraq, hələ də obyektiv olaraq Ukraynada diplomatiya sahəsində daha çox təsir imkanlarına malikdir.
Tramp münaqişənin həlli ilə bağlı Avropa və Ukraynanın arxasında dialoq aparsa da, bu yaxınlarda etiraf edib ki, ukraynalılar hələ də prosesdə iştirak edəcəklər. Ər-Riyad görüşündən bir gün sonra onun xüsusi nümayəndəsi Keyt Kelloqun Kiyevə gəlməsi təsadüfi deyildi.
Əgər ABŞ Zelenskini sülh prosesinə daxil edərsə, təbii ki, əvvəlcə ona adekvat tələblər barədə göstəriş versə, o zaman Türkiyə də onun çiynində nizamlamaya girə bilər.
Ankarada Zelenski deyib: “Əgər bu danışıqlar vicdanlı olarsa və Ukrayna, Amerika və Avropa bu masa arxasında olarsa, o zaman bu təminatlar bütün bu ölkələrin iştirakı ilə hazırlanacaq. Təbii ki, Türkiyə də bu ölkələrdən biridir”.
Ərdoğanın yüksək ambisiyalarına, Kreml və Ağ evlə kifayət qədər ciddi əlaqələrinə və “kritik zirvəyə” (Türkiyə mediası Zelenski ilə görüşü belə adlandırdı) baxmayaraq, Ukrayna məsələsində Türkiyənin vasitəçiliyi şansı çox deyil.
Türkiyə üçün ideal an 2022-ci ilin mart ayı idi, lakin sonra hər şey Ərdoğanın strateji tərəfdaşı, baş nazir Boris Consonun rəhbərlik etdiyi Böyük Britaniya tərəfindən məhv edildi.
Hələlik Türkiyə yalnız aktiv müşahidəçi rolu ilə kifayətlənib, onun təkliflərinin Vaşinqton və Moskvada qiymətləndiriləcəyinə ümid edə bilər. Artıq nə Kremldə, nə də Oval kabinetdə ciddi qəbul olunmayan Zelenskiyə tək təsir yetərli deyil.
“Nefes” qəzeti məyusluq hissi ilə qeyd edir ki, “İndiyə qədər Ukrayna və Rusiya arasında vasitəçilikdə mühüm rol oynayan Türkiyə indi ABŞ tərəfindən arxa plana keçib”.
Bununla belə, Ərdoğan təcrübəli döyüşçüdür və döyüşsüz təslim olmaz.
Y. QACAR