ABŞ üçün Türkmənistan bir çox sahələrdə strateji maraq kəsb edir

ABŞ üçün Türkmənistan bir çox sahələrdə strateji maraq kəsb edir ki, bunu dəfələrlə səsləndirilən bəyanatlar, o cümlədən türkmən qazının Azərbaycan vasitəsilə Avropa bazarına tədarükünü təmin etmək üçün nəzərdə tutulan Transxəzər qaz kəməri layihəsinə dəstək təsdiq edir.
Türkmənistan və ABŞ hərbi əməkdaşlığın zəngin və mübahisəli tarixinə malikdir. Uzun müddətdir ki, Aşqabad hava limanının ərazisində ABŞ ordusunun loqistika mərkəzi adlanan, Əfqanıstanda ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi koalisiyanın əməliyyatının hərbi və humanitar maraqları çərçivəsində fəaliyyət göstərirdi. Formal olaraq, hətta ölkənin birinci prezidenti Saparmurad Niyazovun dövründə hakimiyyət bitərəflik prinsipindən yan keçmək üçün “BMT-nin himayəsi altında əməliyyat” çərçivəsində Türkmənistan ərazisində xarici hərbi kontingentin olduğunu bəyan edib. Baxmayaraq ki, ABŞ ordusu nəinki Aşqabaddakı aerodromdan, nəinki humanitar məqsədlər üçün, o cümlədən Türkmənistan hakimiyyətinin icazəsi olmadan sərhədi keçmək və hətta təyyarələrin təcili enişi üçün istifadə edib.
Əfqanıstana gedən magistrallardan birində avtomobil qəzasına düşmüş konvoy müşayiət qrupunun təcili təxliyəsi hadisəsi baş verib. Daha sonra Omandakı ABŞ bazasından havaya qalxan və torpaq hava zolağına enən ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinə məxsus təyyarə yaralı qrupu təxliyyə edib və uçuş və eniş Türkmənistan hakimiyyətinin icazəsi olmadan, lakin BMT-nin əməliyyatı çərçivəsində baş verdiyi barədə xəbərdarlıq edilməklə həyata keçirilib. Əfqanıstanda aktiv əməliyyatlar səngidiyi üçün Türkmənistan paytaxt hava limanında faktiki olaraq hərbi baza olan logistika mərkəzini bağladı. Daha sonra ABŞ-ın həmin bazadan təkrar istifadə etməsi üçün Türkmənistan rəhbərliyinə müraciəti yayıldı. Belə bir mərkəzin keçmiş sovet hərbi aerodromunun Meri-2-də yerləşdirilməsi ilə bağlı tərəflər arasında danışıqlar getdi. Lakin onun ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən aktiv istifadəsi barədə məlumat yoxdur. Bu ilin mayında isə Türkmənistanın qərbində Cebel şəhərində yeni hava limanı böyük təntənə ilə açıldı.

Cebel 10 min nəfərə yaxın əhalisi olan şəhər tipli qəsəbədir. Cebeldən 20 km aralıda Balkanabadın iri regional mərkəzidir, öz hava limanı yenidənqurma tələb edir və şəhər hüdudlarında yerləşir.

Tikinti Abu Dabi İnkişaf Fondunun (ADFD) 100 milyon dollar məbləğində krediti hesabına maliyyələşdirilib və bir anda iki saziş imzalanıb - birincisi Cebeldə hava limanının tikintisinə vəsaitin ayrılmasını, ikincisi isə dəyəri 25 milyon dollardan bir qədər çox olan 10 meqavatlıq hibrid elektrik stansiyasının inkişafının maliyyələşdirilməsini nəzərdə tutur. Hava limanının tikintisi 2021-ci ildə başlayıb və 2025-ci ilin mayında göyərtəsində Türkmənistan lideri Qurbanqulu Berdiməhəmmədovun olduğu prezident təyyarəsinin eniş və qalxmasının nümayişi ilə başa çatıb.

Cebelin yaxınlığında duzlu su ilə kiçik bir göl və yerli kurort istisna olmaqla, heç bir əhəmiyyətli obyekt yoxdur. Amma keçmiş sovet hərbi aerodromunun yerində tikilmiş, 3200 m uçuş-enmə zolağına və bütün naviqasiya infrastrukturuna malik olan hava limanının yerləşməsi yaxınlıqdakı ölkələrdən birində əməliyyatlar zamanı hərbi təyyarələrin enişi və ya təcili enişi üçün aerodromun ehtiyaclarına tam uyğundur.

Bununla belə, Aşqabadın da ABŞ-a təqdim edəcəyi bir şey var. Prezident Donald Trampın vizaların verilməsinə nəzarəti gücləndirmək məqsədilə bir sıra ölkələrin vətəndaşlarının ABŞ-a girişini məhdudlaşdıran fərmanından sonra Türkmənistan da viza rejiminin sərtləşdirilməsinə məruz qalan ölkələr sırasında olub. Türkmənistan vətəndaşlarına bundan sonra B-1 (biznes), B-2 (turizm, müalicə, şəxsi məqsədlər), B-1/B-2, F (ali təhsil tələbələri), M (akademik olmayan tələbələr) və J (mübadilə proqramları) kateqoriyalı vizaların verilməsindən imtina ediləcək. Əslində, Türkmənistan vətəndaşlarının ABŞ-a girişi yalnız investorlar, Amerika vətəndaşlarının ailə üzvləri və ya tranzit yolu ilə mümkündür. Türkmənistan Xarici İşlər Nazirliyi bu qərardan narahatlığını bildirib və bunu tələsik adlandırıb. Üstəlik, Türkmənistan bu siyahıya daxil olan yeganə MDB ölkəsidir. Bütün bunlara baxmayaraq ABŞ Türkmənistanla əlaqələri genişləndirməyə can atır. Məqsəd ilk növbədə Türkmənistanın ABŞ-ın strateji maraqları dairəsinə daxil edilməsindən gedir. Bu çərçivədə də ABŞ ilk növbədə Türkmənistan qazının Avropaya nəql edilməsinə nail olmağa çalışır. Təbii ki, bu da heç asan olmayacaq və ABŞ Türkmənistana münasibətdə siyasətinə yenidən baxmalı olacaq. Hər halda son hadisələr göstərir ki, ABŞ bu istiqamətdə müəyyən addılar atmağa başlayıb və yaxın illərdə iki ölkə münasibətlərində yeni bir inkişa dövrünün başlayacağı artıq istisna edilmir.

Əziz Mustafa