Araqçının bəyan etdiyi böyük müharibə başlayır? Gözlənilməz hadisələr yaşana bilər…

ABŞ Prezidenti Donald Trampın İrana qarşı maksimum təzyiqin bərpası haqqında fərmanı yeni mərhələnin başlanğıcı kimi qəbul edilir. Tramp ötən gün ABŞ və İsrailin İrana genişmiqyaslı hücumu haqda deyilənlərin şişirdilmiş olduğunu deyib. Bununla belə, sözügedən fərmanın imzalanmasından sonra Tehranı arzuolunmaz hadisələrin gözlədiyi deyilir.

Bu, nədən xəbər verir? İran xarici işlər naziri Abbas Araqçının anonsunu verdiyi böyük müharibə başlayır?

Globalinfo.az-a danışan politoloq Züriyə Qarayeva deyib ki, Tramp İranın nüvə silahı əldə etməsinin qarşısını almaq və neft ixracatını dayandırmaq üçün həyata keçirdiyi “maksimum təzyiq” siyasətini canlandıracaq fərman imzalayıb:

“Fərmanın sərt sanksiyaları ehtiva etdiyini bildirən Tramp İranın nüvə silahı yaratmaq səylərindən əl çəkməsi üçün Prezident Məsud Pezeşkianla görüşməyə hazır olduğunu bildirib. İranın xarici işlər naziri Abbas Araqçı hökumətin bugünkü iclasından sonra verdiyi açıqlamada deyib ki, “Maksimum təzyiq siyasəti əvvəllər sınanmış uğursuz cəhddir və təkrar cəhd növbəti uğursuzluğa səbəb olacaq. Əgər bütün məsələ İranın nüvə silahına malik olmamasıdırsa, buna nail olmaq çətin deyil”.

Donald Tramp ABŞ-da keçirilən prezident seçkilərində qalib gəldikdən sonra ABŞ-İran münasibətlərinin necə formalaşacağı ən maraqlı mövzulardan birinə çevrilib. Trampın ilk prezidentlik dövründə Qasim Süleymaninin öldürülməsi, İnqilab Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) ABŞ tərəfindən terror təşkilatı kimi tanınması və tətbiq edilən ağır sanksiyalar səbəbindən Tehran və Vaşinqton arasında münasibətlər kifayət qədər gərgin idi. İran rəsmilərinin yeni dövrdə verdiyi açıqlamalar Tehran administrasiyasının ABŞ-ın yeni administrasiyası ilə birbaşa dialoq qurmağa hazırlaşdığını göstərir”.

Ekspert deyib ki, İran rəsmilərinin, xüsusilə də Prezident Pezeşkianın açıqlamaları Tehran administrasiyasının yeni dövrdə ABŞ-la münasibətlərdə strategiyasını dəyişməyə hazırlaşdığını göstərir:

“Prezident Pezeşkianın açıqlamaları, xüsusən də Tehran administrasiyasının ABŞ-ın yeni dövrdə atdığı addımlara uyğun mövqe tutan reaktiv diplomatiya əvəzinə, Vaşinqtonla birbaşa dialoq qurmaq da daxil olmaqla, təşəbbüs göstərən fəal diplomatiyaya keçmək niyyətini ortaya qoyur. Bu kontekstdə Pezeşkianın “ABŞ ilə münasibətlərimizi özümüz idarə etməliyik” deməsi Tehranın indiyədək üçüncü tərəfin vasitəçiliyi ilə apardığı danışıqlar metodundan əl çəkmək və birbaşa Vaşinqtonla qarşılıqlı əlaqə qurmaq istəyi kimi şərh edilə bilər.

Trampın ilk müddəti Tehran üçün çox pis xatirələrlə yadda qalıb. O, 2018-ci ilin mayında ölkəsini birtərəfli qaydada İran Nüvə Sazişindən çıxarıb və sərt sanksiyaları əhatə edən “maksimum təzyiq” siyasətini həyata keçirməyə başlayıb. 2019-cu ilin aprelində SEPAH-ı terror təşkilatı elan edən Tramp 2020-ci ilin yanvarında Qüds Qüvvələrinin komandiri Qasim Süleymaninin öldürülməsinə göstəriş verib. “New York Times” qəzetinin yazdığına görə, Tramp 2019-cu ilin iyununda ABŞ-ın pilotsuz təyyarəsinin İran Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən vurulmasından sonra İrandakı müəyyən nöqtələri hədəfə almaq qərarını son anda dəyişib.

Bütün bu səbəblərə görə İran İslam Respublikası Trampı Qüds Qüvvələrinin komandanı Qasim Süleymaninin qatili və onun tətbiq etdiyi sərt sanksiyalarla İran iqtisadiyyatını çətin vəziyyətə salan biri kimi görür. Digər tərəfdən, Tramp administrasiyasının nöqteyi-nəzərindən İran İslam Respublikası ABŞ-ın regional təsirinə meydan oxuyan, Tramp haqqında son dərəcə aşağılayıcı ifadələr işlədən və hətta ona sui-qəsd cəhdi edən bir administrasiyadır. Bu məsələlər ikitərəfli münasibətlərdə etimad probleminin aradan qaldırılmasını və konstruktiv dialoqun qurulmasını çətinləşdirən amillər kimi qiymətləndirilir. Trampın xarici siyasət komandası da Tehran və Vaşinqton arasında münasibətlərin mümkün əriməsi qarşısında başqa bir potensial maneə kimi dayanır”.

Z.Qarayeva deyib ki, Trampın ilk dövründə onun xarici siyasət və milli təhlükəsizlik komandası İrana qarşı sərt mövqeləri ilə tanınan Mayk Pompeo, Con Bolton və Nikki Haley kimi simalardan ibarət idi:

“İranla istənilən dialoqa qarşı çıxan və maksimum təzyiq siyasətinə inanan bu fiqurlar Trampın İrana münasibətinin formalaşmasında təsirli olub. Yeni dövrdə Trampın kabinetinə JD Vance (Vitse-prezident), Mike Waltz (milli təhlükəsizlik müşaviri) və Marko Rubio (dövlət katibi) kimi İsrail tərəfdarı daxildir. Onlar hesab edirlər ki, Trampın ilk dövründə başlanmış maksimum təzyiq siyasəti Bayden administrasiyası tərəfindən davam etdirilmədiyi üçün uğursuzluğa düçar olub. Ona görə də çox güman ki, Vaşinqton əvvəlcə bu siyasəti canlandırmağa çalışacaq. Lakin bütün bunlar o demək deyil ki, Tramp administrasiyasının İran siyasəti mütləq onun birinci dövrünün davamı olacaq. Tramp hərəkətləri gözlənilməz olan və tez-tez münasibəti dəyişməyə meyilli olan praqmatist siyasətçi kimi tanınır. Ona görə də Trampın ilk prezidentlik dövrü ilə müqayisədə İrana qarşı çox fərqli yanaşması çətin görünmür. Doğrudan da, Tramp seçki kampaniyası zamanı İranla sövdələşmənin tərəfdarı olduğunu dəfələrlə bəyan edib.

Tehran üçün “Qasım Süleymaninin qatili” ilə razılaşmaq çətin olsa da bu, mümkün deyil. İran İslam Respublikası 2015-ci il Nüvə Sazişində olduğu kimi, lazım gəldikdə “sistemin yaxşılığını” nəzərə alaraq praqmatik addımlar atmağa adət edib. Hazırda İran son bir ildə İsraillə davam edən münaqişə səbəbindən ciddi iqtisadi çətinliklərlə yanaşı, böyük təhlükəsizlik problemi ilə də üzləşib. Tehran administrasiyası ABŞ-la potensial gərginliyin İranın mövcud iqtisadi və təhlükəsizlik problemlərini dərinləşdirəcəyini bilir. Buna görə də İranın qərar qəbul edən şəxsləri hesab edirlər ki, nüvə məsələlərində razılığa gəlmək və sanksiyaların aradan qaldırılması üçün Vaşinqtonla birbaşa dialoq lazımdır.

Hələlik Tehran Trampın və onun administrasiyasının İrana qarşı hansı yanaşma nümayiş etdirəcəyini gözləyəcək. Tramp administrasiyası İrana qarşı maksimum təzyiq siyasətini həyata keçirməsə və ya Zərifin dediyi kimi “hörmətli” yanaşmaya əl atmasa, Tehran-Vaşinqton xəttində gözlənilməz hadisələr baş verə bilər”.