AZAL təyyarəsinin faciəsi: Moskva niyə həqiqəti gizlədir?

Təsəvvür edin ki, qonşunuzun hərbi texnikası səhvən sizin evinizi dağıdır. Siz üzrxahlıq, bərpa təklifi, araşdırma və günahkar sürücünün cəzasını gözləyirsiniz. Fəqət aylar sonra qonşunuzun idarə şirkətindən şən bir press-reliz gəlir: illərlə pul ödədiyiniz sığorta şirkətiniz, nəhayət ki, öz vəzifəsini yerinə yetirib və sizə kompensasiya ödəməyə başlayıb. Qonşu isə qətiyyətlə bildirir: "Məsələ bağlandı!" Ardınca da sizi "pozucu niyyətlər"də suçlayır.

Sadəcə ədalət barədə suallar verdiyiniz üçün.

Absurd görünür? Elə Moskvanın bu gün oynadığı siyasi-hüquqi teatr da eynən belədir. 25 dekabr 2024-də Rusiya ordusu tərəfindən vurulan "Azərbaycan Hava Yolları"na (AZAL) məxsus "Embraer E190AR" sərnişin təyyarəsinin faciəsi ətrafında Kremlin qurduğu duman pərdəsi budur. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin verdiyi açıqlama klassik siyasi ekvilibristika, dövlət məsuliyyətini kommersiya müqaviləsinin "parlaq üz qabığı" ilə gizlətmək cəhdidir. Amma nə milyard rubl, nə də aqressiv ritorika üç sadə anlayışın yoxluğunu gizlədə bilir: günah, üzr və ədalət.

Biz, beynəlxalq hüquq, aviasiya sığortası və siyasi təhlil mütəxəssisləri olaraq, bu məsələnin soyuq başla, peşəkar təhlilini aparmağın vacib olduğunu düşünürük. Rusiyanın açıqlaması emosional yox, faktları manipulyasiyadan ayıran ciddi ekspertizasını tələb edir.

Kağız üzərində Moskvanın açıqlaması təsirli görünür. Rəqəmlər, doğrudan da, böyükdür: AZAL-a məxsus təyyarəyə görə 1 milyard 3 milyon rubl (12 milyon dollardan çox) ödəniş, həlak olan 62 nəfərdən 46-nın ailəsinə isə 358,4 milyon rubl (4 milyon dollardan artıq) vəsait. Rusiya bunu "xoşməramlı jest" kimi təqdim edir və "öhdəlikləri yerinə yetirdiyini" vurğulayır.

Amma şeytan detallarda gizlənir. Əslində, burada dövlətin günahını etirafı yox, sadəcə AZAL-ın illərlə ödədiyi sığorta haqqının nəticəsi var. Yəni bu, Rusiyanın səmimi üzrxahlığı və ya kompensasiyası deyil, adi kommersiya müqaviləsinin icrasıdır. "AlfaSığorta" ("AlfaStraxovanie") şirkətinin ödədiyi pullar "təyyarənin tam itirilməsi" və sərnişinlərə görə məsuliyyət sığortasının mexanizmi çərçivəsində həyata keçirilən normal prosedurdur.

Bakı bu oyunu dərhal açdı. Azərbaycan XİN-in mətbuat katibi Ayxan Hacızadə soyuqqanlı şəkildə məsələni iki ayrı mövzuya bölərək dedi ki, bunlar "tamamilə fərqli məsələlərdir". Diplomatik dillə ifadə etsək, mesaj belə idi: "Biz sadəlövh deyilik, dövlət borcunuzla bizim sığorta məsələmizi qarışdırmayın".

Moskvanın manipulyasiyasını tam anlamaq üçün iki fərqli hüquqi reallığın mövcudluğunu dərk etmək lazımdır. Onlar paralel gedir, amma kəsişmir.

Birinci reallıq kommersiya müqavilələri və xüsusi hüquqdur. Burada əsas sənəd 1999-cu il Monreal Konvensiyasıdır. Həm Rusiya, həm də Azərbaycan bu "hava nəqliyyatının konstitusiyası"nı ratifikasiya edib.

Hüquqi baza: Konvensiya aviaşirkətin sərnişinlər qarşısında obyektiv, yəni təqsirsiz məsuliyyət prinsipini müəyyənləşdirir. Bu, o deməkdir ki, faciə baş verəndə ailələrin kompensasiya alması üçün aviaşirkətin günahını sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Ölümlə nəticələnən hər bir qəza avtomatik əsasdır. Konvensiya həmçinin maliyyə limitlərini də dəqiqləşdirir: 21-ci maddəyə görə, hər sərnişinə görə 128,821 SDR həcmində kompensasiya nəzərdə tutulur.

Sığorta mexanizmi: Bu risklərin ödənməsi üçün aviaşirkətlər mütləq sığorta müqaviləsi bağlamalıdır. Burada iki polisdən söhbət gedir: təyyarənin özünün sığortası (Hull Insurance) və sərnişin məsuliyyət sığortası (Passenger Liability Insurance).

... "AlfaSığorta"nın AZAL-a ödədiyi 1,003 milyard rubl - sadəcə "tam itki" riskinə görə ödənişdir. Ailələrə edilən ödənişlər isə sərnişin məsuliyyəti üzrə sığorta polislərinin icrasıdır.

Ən mühüm məqam odur ki, bu mexanizm təyyarəni meteorit vursa da, quş sürüsü ilə toqquşsa da, texniki nasazlıqdan qəzaya uğrasa da eyni qaydada işə düşərdi. Yəni burada "günahkar kimdir" sualının cavabı heç bir rol oynamır. AZAL-ın sığortası sırf kommersiya prosesidir. Bunun Rusiya dövlətinin məsuliyyətini etiraf edib-etməməsi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Burada isə artıq tam başqa qaydalar qüvvəyə minir. Söhbət kommersiya müqaviləsindən yox, BMT tərəfindən kodlaşdırılmış dövlətlərin beynəlxalq məsuliyyətindən gedir. Azərbaycanın tələbi sığorta şirkətinə deyil, beynəlxalq hüququn subyekti olan Rusiya Federasiyasının hökumətinə ünvanlanıb.

Əsas sənəd - BMT Beynəlxalq Hüquq Komissiyası tərəfindən hazırlanaraq 2001-ci ildə BMT Baş Assambleyasının 56/83 saylı qətnaməsi ilə qəbul olunmuş "Dövlətlərin beynəlxalq hüquqa zidd əməllərə görə məsuliyyətinə dair maddələr"dir.

Sənəd beynəlxalq adət hüququnun qəbul edilmiş normalarının kodifikasiyasıdır. 2-ci maddə beynəlxalq hüquqa zidd əməli - dövlətin beynəlxalq öhdəliyini pozan və ona aid edilə bilən hərəkət və ya hərəkətsizlik kimi müəyyən edir.

4-cü maddədə bildirir ki, dövlətin bütün orqanlarının, o cümlədən silahlı qüvvələrin hərəkətləri birbaşa həmin dövlətin əməli sayılır. Çeçenistanda yerləşən Rusiya HHM bölmələrinin əməli də istisnasız olaraq Rusiya Federasiyasına aid edilir.

31-ci maddə "tam təzminat" prinsipini təsbit edir. Bu prinsipə görə, təzminat hüquqa zidd əməl nəticəsində yaranmış bütün nəticələri aradan qaldırmalı və vəziyyəti "əgər bu əməl baş verməsəydi necə olardısa" o formaya qaytarmalıdır.

Tam təzminat beynəlxalq hüquqa görə üç əsas hissədən ibarətdir.

Birincisi, kompensasiya - zərərçəkmişlərə günahkar dövlətdən birbaşa maddi və mənəvi ziyanın ödənilməsidir. Bu, sığorta ödənişlərindən əlavədir.

İkincisi, satisfaksiya, yəni maliyyə vəsaiti ilə ölçülməyən məsələdir. Buraya rəsmi günah etirafı, ictimai üzr, başsağlığı və ən əsası obyektiv istintaq, məhkəmə və əmri verənlərlə düyməni basanların cəzalandırılması daxildir.

Üçüncüsü isə restitusiya, yəni hadisədən əvvəlki vəziyyətin bərpasıdır. 62 nəfərin həyatı təbii və təəssüf ki, geri qaytarıla bilməz.

Azərbaycan məhz bu ikinci reallıq üzrə ədalət tələb edir. Bakı sığorta pulunun dalınca düşmür - Rusiya dövlətindən öz günahını etiraf etməyi, Azərbaycan xalqından üzr istəməyi, itirilmiş həyatların əvəzini ödəməyi və günahkarları ədalət məhkəməsi qarşısına çıxarmağı tələb edir. Amma cavabında yalnız kommersiya müqaviləsinin bank köçürmələrinin səsi eşidilir.

Moskvanın mövqeyi təəccüb doğurmaya bilməz, çünki beynəlxalq praktikada oxşar faciələrə dövlətlər tərəfindən verilmiş cavablar açıq-aydın nümunədir.

1988-ci ildə ABŞ hərbi gəmisi "Vincennes" səhvən İranın "Airbus A300" sərnişin təyyarəsini vurdu. Vaşinqton hadisəni "faciəvi səhv" kimi qəbul etdi və sığortanın arxasında gizlənmədi. 1996-cı ildə ABŞ İrana 131,8 milyon dollar ödəməyə razılaşdı: 61,8 milyonu ailələrə, 70 milyonu təyyarəyə görə. Bu, dövlətlərarası birbaşa ödəniş presedenti idi.

Eyni ildə baş verən Lokerbi terrorunda isə Liviya illərlə məsuliyyəti inkar etdi, amma beynəlxalq təzyiqlər altında öz xüsusi xidmətlərinin məsuliyyətini etiraf etdi və 270 qurbanın hər birinə 10 milyon dollar ödəməyi qəbul etdi. Bu, sığorta yox, günahın qiyməti idi.

2020-ci ildə İran HHM qüvvələri Tehran səmasında səhvən Ukraynanın "Boeing-737" sərnişin təyyarəsini vurdu. Tehran cəmi üç gün gerçəyi inkar etdi, sonra sübutların təzyiqi altında etiraf etdi. İran hökuməti hər ailəyə 150 min dollar ödəməyi öhdəsinə götürdü və dövlətlərarası danışıqlara başladı.

2001-ci ildə isə Ukrayna HHM təlimləri zamanı Rusiyanın "Sibir" aviaşirkətinə məxsus "Tu-154" sərnişin təyyarəsini vurdu. Moskva həmin vaxt Kiyevdən məhz dövlət günahının etirafını və birbaşa kompensasiya tələb edirdi, sığorta yox. Ukrayna əvvəlcə inkar etsə də, sonra məsuliyyəti qəbul etdi və ödəniş etdi.

Bu presedentlərin fonunda Rusiya bu gün özünü sanki XX əsrin əvvəllərindəki kimi aparır - açıq-aşkarı inkar edir, sükut divarının arxasında gizlənməyə çalışır. Amma dünya dəyişib.

Bu faciə sadəcə bir aviasiya qəzası deyildi. O, Bakı ilə Moskva arasında uzun illər boyu yığılıb qalmış, amma gizli saxlanılan etimad böhranının açıq siqnalına çevrildi. Azərbaycan XİN-in bəyanatında təsadüfən deyil ki, başqa "ağrı nöqtələri" də xatırladılır: Rusiyada azərbaycanlıların təqibi, Bakıda saxlanılan 13 Rusiya vətəndaşı məsələsi, eləcə də Azərbaycanın maraqlarına qarşı yönəlmiş bəzi rus dövlət strukturlarının fəaliyyəti. Təyyarənin vurulması bu parçalı problemləri vahid və sistemli böhran tablosuna çevirdi.

Moskvanın həmin saxlanmaları təzyiq vasitəsi və ya münasibətlərin soyuması üçün bəhanə kimi təqdim etməsi inandırıcı deyil. Bu hadisə böhranın səbəbi yox, nəticəsidir. Rusiya XİN-in bəyanatı hüquqi sənəd yox, sırf siyasi mesajdır. Onun hədəfi də müxtəlif auditoriyalardır. Daxili auditoriya üçün əsas vurğu rublla ölçülən milyardlara edilib - guya "Rusiya hər şeyi ödəyib, borcunu yerinə yetirib", qalan narazılıqlar isə guya düşmən qüvvələrin fitnəsidir.

Xarici auditoriya üçün məqsəd sadəcə texniki hesabatla məsələnin üstünü örtmək, dövlət məsuliyyətindən yayınmaqdır.

Azərbaycan auditoriyası üçün isə mesaj açıqdır: "Sizə göstərdiyimiz bu "səxavətə" minnətdar olmalısınız".

Amma bizim üçün hər şey aydındır. Nə baş verdiyini bilirik və bunu sübut edə bilərik... Sual yaranır ki, niyə onlar hər bir qonşunun edəcəyi sadə addımı atmır?. Bu sadə sualda məsələ tam aydın ifadə olunub. Burada söhbət artıq beynəlxalq hüququn mürəkkəb mexanizmlərindən yox, qonşuluq münasibətlərinin, ləyaqətin və insani vicdanın əsas prinsiplərindən gedir.

Rusiyanın sığorta şirkətinin maliyyə hesabatının arxasında gizlənməsi strateji səhvdir. Bu, onun Azərbaycanı bərabər tərəfdaş kimi görmədiyini, xalqın kədərinə və milli heysiyyətinə hörmət etmədiyini göstərir.

Məzkur addım təkcə ikitərəfli münasibətləri yox, həm də Rusiyanın beynəlxalq hüquq normalarına riayət edən dövlət kimi imicini yerlə-yeksan edir. Əgər Moskva məsuliyyəti boynuna almaqdan yayınmaqda davam edərsə, bu, uzunmüddətli və dağıdıcı nəticələr doğuracaq.

Hüquqi planda Azərbaycanın beynəlxalq məhkəmələrə müraciət etmək imkanları yaranacaq. Siyasi planda etimadın birdəfəlik itirilməsi və münasibətlərin daha da pisləşməsi qaçılmaz olacaq ki, bu da Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı maraqlarına ziddir. Reputasiya baxımından isə Rusiya öz silahlı qüvvələrinin əməllərinə görə məsuliyyət daşımaq iqtidarında olmayan dövlət kimi damğalanacaq.

AZAL-ın "J2-8243" reysi ilə bağlı həqiqət rublla basdırıla bilməz. Azərbaycan üçün bu, artıq prinsip məsələsinə, milli heysiyyət məsələsinə çevrilib.

Moskva günahı etiraf edib üzr istəməyincə, ədalət təmin olunmayınca, o günahkarlar tribunal qarşısına çıxarılmayınca iki ölkənin səması həmişə həmin qara kölgə altında qalacaq.

Vurulmuş təyyarənin kölgəsi isə heç bir, hətta ən böyük məbləğdəki sığorta ödənişləri ilə də dağıdılmayacaq.

Elçin Alıoğlu
TREND