Azərbaycan qadını: keçmişdə və müasir dövrdə

Azərbaycan dövləti qadınların təhsil, iş və sosial həyatda daha çox iştirakını təmin etmək üçün bir sıra islahatlar həyata keçirib.
Azərbaycanın qədim tarixində qadınlar ailə və cəmiyyətin əsas dayaqları olaraq tanınırdı. Həmçinin, qadınlar müxtəlif döyüşlərdə iştirak etmiş, qəhrəmanlıq göstərmiş və ölkələrinin müdafiəsində mühüm rola sahib olmuşlar.
Məsələn, Nizami Gəncəvi və digər klassik ədəbiyyat nümunələrində qadınların məhəbbət, mərhəmət və müdriklik simvolu kimi təsvir edildiyini görmək mümkündür. Azərbaycan tarixində qadınların rolu çox böyük və əhəmiyyətlidir. Tarix boyu müxtəlif dövrlərdə, qadınlar həm cəmiyyətin sosial, siyasi, mədəni sahələrində, həm də ailə mühitində mühüm yerlər tutmuşlar. Tarixin bütün dövrlərində Azərbaycan qadını Vətənimizin müdafiəsində yaxından iştirak etmiş, siyasi və dövlət quruculuğu sahəsində əsl vətənpərvərlik nümunələri göstərmişdir. Azərbaycan xalq ədəbiyyatının ən qədim yazılı abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında Azərbaycan qadınlarının savaş meydanında göstərdiyi şücaət, eyni zamanda Möminə Xatun, Sara Xatun, Nüşabə, Tomris, Nigar, Həcər, Tutu Bikə kimi qəhrəmanlıq nümunəsi olan lider qadınlarımız bunun bariz nümunəsidir.
Orta əsrlərdə qadınlar sosial həyatın və mədəniyyətin müxtəlif sahələrində əhəmiyyətli rollar oynamışlar. Xüsusilə, Ərəb, Şirvan və Səlcuq imperiyalarının təsirində olan dövrlərdə, qadınlar saraylarda və mədəniyyətin müxtəlif sahələrində fəaliyyət göstərirdilər.
XX əsrin əvvəllərində, xüsusən Sovet hakimiyyəti dövründə qadınlar Azərbaycanda siyasi və ictimai həyatda daha fəal rol oynamağa başladılar. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması ilə, o dövrün cəmiyyətində qadınların hüquqları barədə ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olunduqda, qadınlara seçki hüququ verilməsi qərara alındı. Bu, Azərbaycanın ilk müsəlman ölkəsi olması baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Həmçinin, bu, o dövrün dünyasında, xüsusən də müsəlman ölkələrində, çox irəliləyiş sayılacaq bir addım idi. Azərbaycanın qadınları, bu hüquqa malik olan ilk müsəlman qadınlar oldular. 1920-ci illərdə sovet idarəçiliyi ilə qadınların hüquqları daha da genişləndi, məktəblərdə və iş yerlərində qadınların iştirakının artması ilə yanaşı, siyasət və iqtisadiyyat sahələrində də iştirakları gücləndi.
1919-cu ildə, Azərbaycan Demokratik Respublikasının (ADR) Parlamentində seçki hüququ verilmiş və bu hüquqdan qadınlar istifadə edərək, ilk dəfə 1919-cu il parlament seçkilərində iştirak etmişlər. Qadınların iştirak etdiyi bu seçkilər, həm də onların siyasi hüquqlarını tanıyan bir irəliləyişin təzahürü idi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəal qadın liderlərindən biri Şərqdə ilk qadın millət vəkili seçilən Nigar Rəfibəyli olmuşdur. O, həmçinin parlamentdə təmsil olunan ilk qadınlardan biriydi və onun fəaliyyəti ölkənin siyasi həyatında qadınların əhəmiyyətini göstərən bir nümunə idi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə qadınlar yalnız siyasi sahədə deyil, həm də təhsil, mədəniyyət və cəmiyyətin digər sahələrində aktiv fəaliyyət göstərdilər. Məsələn, Azərbaycan qadınlarının təhsil sahəsində böyük irəliləyişlər əldə edildi. Qadınlar məktəblərdə təhsil almağa başladılar və yüksək təhsil müəssisələrinə daxil olmaq üçün hüquqlarını istifadə etdilər.
Bundan əlavə, Azərbaycan qadınları mədəniyyət sahəsində də mühüm işlər gördülər. Bir çox qadın şairlər, yazıçılar, rəssamlar və musiqiçilər tanındılar. Bu dövr həmçinin Azərbaycan qadınlarının bədii və mədəni sahədə tanınmalarının da əsasını qoydu.
Azərbaycanda müasir dövrdə də qadınların cəmiyyətin müxtəlif sahələrində rolu əhəmiyyətli olaraq qalır. Siyasi, mədəni, iqtisadi sahələrdə çoxlu sayda qadın liderlər, iş qadınları, alimlər və mütəxəssislər fəaliyyət göstərir. Müasir dövrdə qadın hüquqlarının müdafiəsi və gender bərabərliyi məsələləri ön planda durur.
Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyeva hərtərəfli fəaliyyəti ilə həm ölkədə, həm də beynəlxalq aləmdə Azərbaycan qadının nüfuzunu daha da yüksəklərə qaldırır. Mehriban xanımın rəhbərliyi ilə Heydər Əliyev Fondu bir sıra mühüm layihələr həyata keçirir, o cümlədən təhsil, mədəniyyət, səhiyyə və sosial sahələrdə əhəmiyyətli təşəbbüsləri dəstəkləyir.
Bundan əlavə, Mehriban xanım Əliyeva Azərbaycanın beynəlxalq arenada təmsilini gücləndirir, ölkəmizin müsbət imicini yüksəldir və dünya miqyasında Azərbaycan qadınının rolunu artırır. Onun fəaliyyəti, xüsusilə qadınların hüquqlarının müdafiəsi və gender bərabərliyi sahəsindəki işləri, Azərbaycan qadınının nüfuzunu daha da artırır və ona yeni perspektivlər açır.
Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsindən sonra, 1991-ci ildən başlayaraq qadınların Parlamentdə təmsilçiliyi davamlı olaraq artırılmış və onlar ölkənin siyasi həyatında mühüm rol oynamışlar. 1991-ci ildə Azərbaycanın müstəqillik qazandıqdan sonra, qadınların cəmiyyətdəki rolu və hüquqları da inkişaf etməyə başladı. Müstəqilliyin ilk illərində, qadınların siyasi həyatda fəal iştirak etmələri və Parlamentdə təmsil olunmaları məsələsi, əslində, müstəqil Azərbaycanın inkişafının təməl daşlarından biri oldu.
1995-ci ildən başlayaraq, Azərbaycan Milli Məclisində qadınların təmsilçiliyi daha da artmağa başladı. İlk müstəqil seçkilərdə yalnız bir neçə qadın Parlamentə seçilmişdi, lakin zamanla qadınların siyasi həyatdakı rolu gücləndi və onların sayının artması müşahidə olundu.
Azərbaycanın Milli Məclisi müstəqilliyin ilk illərindən etibarən qadınların iştirakını dəstəkləyib və bu sahədə müsbət dəyişikliklər baş verib. 1995-ci ildə keçirilən seçkilərdə 9 qadın Parlamentə seçildi. 2000-ci ildən sonra isə bu say daha da artdı. 2010-cu il seçkilərində, qadınların sayı daha da artaraq, 15 qadın Milli Məclisdə təmsil olundu. Bu, qadınların siyasi həyatda daha çox yer tutduğunu və onların qərar qəbul etmə prosesinə təsir etdiyini göstərən mühüm bir inkişaf idi.
Prezident İlham Əliyev qadın hüquqlarının müdafiəsini və onların cəmiyyətdə daha fəal rol oynaması üçün imkanların genişləndirilməsini dövlət siyasətində mühüm prioritetlərdən biri kimi müəyyən edib. Azərbaycan dövləti qadınların təhsil, iş və sosial həyatda daha çox iştirakını təmin etmək üçün bir sıra islahatlar həyata keçirib. Bu islahatlar qadınların hüquqlarının qorunmasını, gender bərabərliyinin təmin edilməsini və onların iqtisadi və sosial vəziyyətlərinin yaxşılaşdırılmasını nəzərdə tutur.
Prezidentin qadın hüquqları sahəsindəki siyasətinin bir hissəsi də bu sahədə maarifləndirmə işlərinin gücləndirilməsi və qadınların liderlik və qərar qəbuletmə proseslərində iştirakının artırılmasıdır. Bununla yanaşı, qadınların iş həyatında daha geniş iştirakını təmin etmək məqsədilə müxtəlif proqramlar və layihələr də həyata keçirilir.
8 Mart Azərbaycanda Beynəlxalq Qadınlar Günü olaraq rəsmi bayram günü kimi qeyd olunur. Bu gün, dünyada qadınların sosial, siyasi və iqtisadi sahələrdəki töhfələrini təqdir etmək və qadınların hüquqlarını müdafiə etmək məqsədi ilə qeyd edilir. 8 Mart tarixinin qeyd edilməsi, Azərbaycanın Sovet İttifaqının tərkibində olduğu dövrlərə gedib çıxır. Sovet dövründə, bu gün həm qadınların sosial statusunun artırılması, həm də onların iş gücünə qatılmalarını təşviq etmək məqsədi ilə geniş şəkildə qeyd edilirdi. Sovet dövründə bu bayram, həm də qadınların əmək hüquqlarının tanınması və gender bərabərliyinin təşviq edilməsi ilə əlaqəli bir bayram olaraq qəbul edilirdi.
Azərbaycan müstəqil olduqdan sonra da 8 Mart Beynəlxalq Qadınlar Günü rəsmi bayram günü olaraq qalmağa davam etdi. Bu gün, qadınların cəmiyyətdəki rolu və əhəmiyyətinin vurğulandığı bir gündür. Ümumilikdə, Azərbaycan tarixində qadınlar yalnız ailə daxilində deyil, həm də geniş sosial, siyasi və mədəni sahələrdə böyük rola malik olublar. Onların həyatımıza verdiyi töhfələr həm tarixdə, həm də müasir dövrdə dərin izlər buraxmışdır.
Aybəniz Rüstəmova
Avrasiya universitetinin Humanitar fənlər və regionşünaslıq kafedrasının müdiri, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent