Azərbaycanda qatqılı SAXTA DURU YAĞLAR: Mətbəxinizdə bu cür yoxlayın

Azərbaycanda hər ailənin gündəlik aldığı ərzaqlar arasında duru yağlar üstünlük təşkil edir. Qablarından bizə çox parlaq boylanan bu yağları mətbəximizə gətirmək məcburiyyətindəyik. Lakin, eyni zaman da onların nə qədər faydalı olub olmaması, hər hansı qatqıların qatılmağı ilə bağlı narahatçılıq da keçiririk.

Lent.az-ın əməkdaşı son illərdə ölkəmizə gətirilən duru yağ idxalı və saxta məhsulların durumu ilə bağlı geniş araşdırma aparıb. Həmin araşdırmanı sizə təqdim edirik:

Azərbaycana duru yağlar hansı ölkələrdən idxal olunur?

Son 20 il ərzində Azərbaycan öz tələbatını ödəmək üçün əsasən xaricdən duru bitki yağları idxal edib. Bu dövrdə idxalın böyük hissəsi bir neçə ölkənin payına düşür: Rusiya: Azərbaycan bazarında günəbaxan yağı idxalında son illərdə Rusiya lider mövqedədir. Məsələn, təkcə 2021-ci ildə idxal edilən 53 min ton günəbaxan yağının 98%-i Rusiya istehsalı olub. Ümumiyyətlə, duru yağ idxalçılarımız daha çox Rusiya mənşəli məhsullara üstünlük verirlər.

Türkiyə: İdxalda payına görə ikinci əsas ölkə Türkiyədir. Xüsusən günəbaxan yağı və qarğıdalı yağı tədarükündə Türkiyədən xeyli həcmdə məhsul gətirilir. 2023-cü ilin ilk aylarında Rusiya ilə yanaşı Türkiyədən də min tonlarla duru yağ idxal olunub.

Ukrayna: Ukrayna dünyada ən iri günəbaxan yağı istehsalçılarından olsa da, Azərbaycan bazarında payı nisbətən az olub. 2021-ci ilə qədər Ukrayna Azərbaycan üçün önəmli tədarükçülərdən biri idi, lakin 2022-ci ildə müharibə səbəbindən bu idxal faktiki olaraq dayanıb. Məsələn, 2022-ci ilin əvvəllərində cəmi 77 ton günəbaxan yağı Ukraynadan gətirilib, bu isə əvvəlki illərlə müqayisədə çox cüzidir.

Digər ölkələr: Qarğıdalı yağı idxalında Azərbaycan daha uzaq ölkələrlə əməkdaşlıq edir. 2021-ci ildə idxal edilən 20,5 min ton qarğıdalı yağının əsas tədarükçüləri Argentina, Braziliya və Rusiya olub. Bundan əlavə, zeytun yağı kimi məhsulların kiçik bir qismi İtaliya və İspaniya kimi Aralıq dənizi ölkələrindən daxil olur.

Cənub-Şərqi Asiya (Palma yağı): Azərbaycanın duru yağ idxalında palma yağının xüsusi yeri yaranıb. Palma yağı daha çox qida sənayesində istifadə olunsa da, idxal statistikasında böyük həcmdir. Bu məhsul əsasən İndoneziya və Malayziyadan alınır. Məsələn, 2022-ci ildə ölkə 72,56 min ton xam palma yağı idxal edib, bunun 35,55 min tonu İndoneziyadan, 10,02 min tonu Malayziyadan gətirilib. 2023-cü ildə isə palma yağı idxalı bir qədər azalsa da (45,57 min ton), yenə də əsas təchizatçılar eyni ölkələr olub.

Pandemiya və Rusiya-Ukrayna münaqişəsi kimi qlobal hadisələr bitki yağlarının həm qiymətinə, həm də tədarükünə təsir göstərib. 2021-ci ildə Azərbaycanda duru bitki yağı istehsalı 52,4 min ton olmuşdusa, eyni ildə xaricdən 74 min ton günəbaxan və qarğıdalı yağı idxal edilib – yəni idxal daxili istehsalı xeyli üstələyib. 2022-ci ildə isə dünya bazarında qiymətlər kəskin bahalaşdığı üçün idxal həcmi sabit qalsa da, dəyəri çox artdı.

İllik dəyişkənlik: Bəzi illərdə idxal həcmlərində azalmalar da qeydə alınıb. Məsələn, 2020-ci ildə pandemiya səbəbilə istehlakın azalması nəticəsində 2021-ci ilin ilk yeddi ayında idxal olunan yağ miqdarı əvvəlki ilin eyni dövrünü 7 min ton keçsə də, növbəti il qiymət artımı müşahidə olundu. Ümumən 2020-2021-ci illərdə dünya bazarında bitki yağları bahalaşdığı üçün Azərbaycan “daha çox məbləğə daha az yağ” almaq məcburiyyətində qalıb.

Duru yağ bazarında aşkarlanan saxta məhsullar

Ölkədə son illərdə aparılan yoxlamalar və araşdırmalar duru yağ bazarında bir sıra saxtakarlıqları üzə çıxarıb. Saxta məhsullar dedikdə, ya tərkibi etiketdə bildiriləndən fərqli olan, ya keyfiyyətsiz qarışıqlardan ibarət, yaxud da istehlakçını aldadaraq başqa məhsul kimi təqdim olunan yağlar nəzərdə tutulur. Aşkarlanmış əsas saxta yağ növləri bunlardır:

Saxta zeytun yağı: Azərbaycanda dəfələrlə zeytun yağı adı altında satılan qarışıq yağ partiyaları aşkar edilib. Məlum olub ki, bu məhsulların yağ-turşu tərkibi saf zeytun yağına uyğun gəlmir – yəni tərkibində başqa bitki yağları qarışdırılıb. Əslində, etiketində zeytun yağı yazılsa da, laboratoriya analizi onun qarışıq (saxta) olduğunu təsdiqləyib. Nəzərə alın ki, bazarda saf zeytun yağı adı ilə daha ucuz bitki yağlarının qarışığını satanlar var.

Bitki yağlarından “kərə yağı” hazırlanması: Duru yağ bazarına yaxın sahədə – yeməli yağlar seqmentində – ən yayğın saxta məhsullardan biri də bitki mənşəli yağların kərə yağı adı altında satılmasıdır. Azərbaycanda bir neçə belə fakt aşkarlanıb. Məsələn, dövlət tərəfindən 2025-ci ildə keçirilən yoxlamalarda bəzi məhsulların tərkibinin kərə yağı standartına uymadığı ortaya çıxdı. Bitki tərkibli spred yağların sellofanda qablaşdırılıb “nehrə yağı” (əyani kənd yağı) təəssüratı ilə satışa çıxarıldığı müəyyən edildi. Yəni istehsalçılar ucuz marqarin tərkibini qablaşdırmada aldadıcı üsulla təqdim edərək alıcıya bunu təbii kərə yağı kimi sırımağa çalışıb. Bu cür saxta “kərə yağı” məhsullarında bəzən heyvan piyləri, bitki yağları və kimyəvi qatqılar qarışdırılır; üzərinə isə “100% təbii kənd yağı” kimi yalançı reklam yazıları vurulur.

Markalanmada saxtakarlıq: Bəzi hallarda məhsulun özü deyil, onun markalanması saxtalaşdırılır. Misal üçün, Azərbaycanda 2020-ci ildə aşkarlanan “Belorusskaya Korova” («Belarus inəyi») adlı kərə yağı hadisəsi yadda qalıb. Bu məhsul özünü Belarus istehsalı kimi təqdim etsə də, əslində belə bir marka Belarusda mövcud deyildi.

Ucuz günəbaxan yağları və qarışıqlar: Yerli bazarda çox ucuz qiymətə satılan bəzi günəbaxan yağı markalarının keyfiyyəti də şübhə altına düşür. İstehlakçılar qeyd edirlər ki, bəzi yağlar normadan kənar qəribə rəngə və iyə malikdir. Məsələn, sosial mediada günəbaxan yağı ilə bağlı daha çox iddialar dolaşır. İddialara əsasən, rənginə və qoxusuna görə, bunların ən saxta yağlardan biri olduğu görünür. Mümkündür ki, bu ucuz yağlar ya keyfiyyətsiz xammaldan istehsal olunub, ya da tərkibinə başqa qarışıqlar (məsələn, palma yağı, parafin kimi texniki yağlar və s.) əlavə edilib. Rəsmi qurumlar tərəfindən bu cür konkret markalara dair açıq laborator rəy olmasa da, istehlak bazarında belə şübhəli məhsulların olması realdır.

Saxta yağlar – xaricdən gətirilir, yoxsa yerli istehsaldır?

Bu sualın qısa cavabı: hər ikisi mövcuddur. Azərbaycanda saxta yağlar həm xaricdən qaçaqmal və ya gizli yollarla gətirilir, həm də ölkə daxilində bəzən kiçik sexlərdə istehsal olunur. Ayrı-ayrı nümunələrə baxaq:

Xaricdən gətirilən saxta məhsullar: Xüsusilə zeytun yağı kimi qiymətli növlərdə bəzi saxta məhsulların xaricdən daxil olduğu müşahidə edilib. Naxçıvanda aşkarlanan “Saklıvadi” zeytun yağı partiyası buna misaldır – məhsulların idxal sənədləri və mənşə sertifikatları yox idi, yəni qaçaqmal kimi bazara çıxarılmışdı. Çox güman ki, bu cür saxta yağlar Türkiyə, İran və ya BƏƏ kimi tranzit ölkələrdən qeyri-qanuni yollarla gətirilir. Qablaşmasında türk dilli adlar və ya başqa dillərdə etiket olan, lakin rəsmi idxalçısı bəlli olmayan yağlar xüsusilə risklidir. Rəsmi qurumlar belə hallarda məhsulun mənşəyini müəyyən edə bilmədiyi üçün onları dövriyyədən çıxarır. Bu nümunələr göstərir ki, saxta yağların bir qismi xaricdən gizli yollarla idxal olunur.

Ölkə daxilində saxta istehsal: Digər tərəfdən, saxta yağ biznesinin mühüm hissəsi yerli “istehsalçılar”ın işidir. Buraya qeyri-qanuni fəaliyyət göstərən sexlər və bəzi rəsmi müəssisələrin sui-istifadəsi daxildir. Məsələn, mediada gedən araşdırmalara görə, Azərbaycanda bəzi işbazlar yerli ucuz qarışıqları xarici brend adı altında qablaşdırırlar. Əsasən etiketində “Yeni Zelandiya məhsulu” yazılan yağlara diqqət yetirin. Əslində xırda şriftlə arxasında onların Azərbaycanda istehsal olunduğu qeyd edilir, lakin bunu az qala “lupa ilə oxumaq” lazımdır. Rəsmi məlumatlara əsaslanaraq deyə bilərik ki, bəzi yerli şirkətlər ucuz xammaldan yağ hazırlayıb onu saxta etiketləmə ilə xarici mal kimi təqdim edirlər.

Rebrendinq və qablaşdırma oyunları: Yuxarıdakı misallarla yanaşı, çox sayda “kərə yağı” adı ilə satılan məhsulların əslində yerli emal müəssisələrində hazırlanmış bitki yağlı spredlər olduğu aşkarlanıb. Mətbuatda gedən məlumata görə, bazarda satılan kərə yağlarının 90%-dən çoxu Azərbaycanda qablaşdırılır və onlara xarici brend adı verilir. Yəni, məsələn, ucuz palma yağı və marqarin qarışığı burda hazırlanaraq paketlənir, üstünə “Avstraliya kərə yağı” və ya “Yeni Zelandiya yağı” kimi etiket vurulur. Bununla alıcı aldadılır, guya xaricdən bahalı yağ alır, əslində isə öz ölkəsində hazırlanmış qarışıq alır.

Beləliklə, saxta yağların mənşəyinə dair nümunələr həm idxal, həm də yerli istehsal kanallarının mövcud olduğunu göstərir. İstehlakçı üçün çətin olan odur ki, saxta məhsul bəzən xarici kimi qələmə verilir (idxal adı altında yerli), bəzən də əksinə, yerli bazara xaricdən qeyri-leqal yol ilə daxil olur. Hər iki halda nəticə eynidir – standartdan kənar, təhlükəli məhsul alıcıya çatır.

Saxta duru yağı necə tanımaq olar?

Saxta yağları müəyyənləşdirmək həmişə asan olmasa da, həm rəsmi qurumların tövsiyələri, həm də mütəxəssislərin məsləhətləri əsasında bir neçə praktik üsul və əlamət vardır:

Etiket və qablaşdırmanı yoxlayın: İlk növbədə məhsulun üzərindəki yazılara diqqət yetirin. Əsl, dürüst istehsalçı həmişə etiketdə tam məlumat göstərir: istehsalçı firmanın adı və ünvanı, məhsulun tərkibi, istehsal və son istifadə tarixi, sertifikat nömrələri və s. Əgər yağ qabının üzərində bu məlumatlar yoxdursa, çox ümumi ifadələr yazılıbsa və ya uyğunsuzluq sezirsinizsə, o məhsuldan şübhələnmək üçün ciddi səbəb var. Xüsusən də əgər etiketdə böyük hərflərlə “100% təbii zeytun yağı” yazılıb, amma hardasa kənarda xırda şriftlə “pomace olive oil” (yəni zeytun cəcfi yağ qarışığı) qeyd olunubsa, bu onun saxta olduğunu göstərir. Alış-veriş zamanı tərkib yazısını diqqətlə oxumaq lazımdır – bəzi hallarda market işıqları altında kiçik şriftləri seçmək çətin olur, amma evdə diqqət yetirəndə görürsünüz ki, məsələn, aldığınız “kərə yağı”nın cəmi 15-20%-i süd yağı, qalanı isə bitki yağları imiş. Belə hiylələrdən xəbərdar olub, etiket məlumatlarına laqeyd yanaşmamaq əsas şərtdir.

Məntiqli qiymət və görüntü: Əgər hər hansı marka yağ bazardakı analoqlarından bariz ucuz satılırsa, bu, həyəcan siqnalı olmalıdır. Həddən artıq ucuz qiymət çox vaxt ya məhsulun keyfiyyətsiz olmasına, ya da tərkibinin “təmiz” olmamasına işarədir. Məsələn, təmiz zeytun yağı adətən baha olar; əgər hansısa “zeytun yağı” digərlərinin yarı qiymətinə satılırsa, böyük ehtimalla o saxtadır. Vizual olaraq da, yağın rəngi və duruluğu barədə fikir əldə etmək olar. Əsl günəbaxan yağı açıq sarı və şəffaf olur. Əgər yağ normadan çox tünd, yaxud əksinə, çox solğun rəngdədirsə, yaxud dibində çöküntü, bulanıqlıq varsa, bu, ya texnoloji qüsura, ya da qatqılara dəlalət edə bilər. Məsələn, təmiz kərə yağı solğun sarı rəngdə olmalıdır; əgər parlaq sarı və ya narıncı çalarda görünürsə, deməli yağa boya maddələri qatılıb (bu da onun saxta olduğunu göstərir).

Qoxu və dad testi: Yağın iyinə və tam dadına baxmaq da effektiv üsullardandır. Əsl zeytun yağı təzə meyvə kimi xoş zeytun ətri verər, udarkən boğazda yüngül acımtıl bir hiss və qıcıqlanma yaranar – bu normaldır və keyfiyyət göstəricisidir. Əgər zeytun yağı dilinizdə heç bir acılıq yaratmırsa, boğazınızı “yandırmırsa”, demək, onun təbii olmaması ehtimalı var. Eyni zamanda qoxu da ipucu verir: düzgün hazırlanmış zeytun yağında xoş, meyvəvari bir qoxu olur, əgər yağdan boya, lak, ya kimyəvi iyi gəlirsə, o artıq oksidləşmiş və ya tərkibi qeyri-təbii bir məhsuldur. Günəbaxan və qarğıdalı yağı üçün də bənzər yanaşma tətbiq edilə bilər – keyfiyyətli yağın spesifik, xoşagələn bir ətri olur, iyrənc və ya kəskin texniki qoxu isə saxta ola biləcəyinə işarədir. Dad testini ev şəraitində bir parça çörəyi yağa batırıb dadmaqla etmək olar; əgər ağızda qəribə, sabunabənzər və ya acı dad qalırsa, bu, yağın keyfiyyətsizliyindən xəbər verir.

Sadə ev sınaqları: Xalq arasında bəzi sadə testlər də məşhurdur. Məsələn, isti su sınağı: bir stəkan ilıq suya bir qaşıq zeytun yağı tökün. Əsl zeytun yağı suda kiçik “topcuqlar” şəklində üzəcək və uzun müddət qatışmayıb səthdə qalacaq. Saxta (qarışdırılmış) yağ isə suya töküləndə ya heç qabarcıq vermir, ya da qısa müddət sonra su ilə qarışmağa başlayır. Bu test su və yağın sıxlığı və tərkib fərqlərinə əsaslanır – təmiz zeytun yağı sudan yüngül olub ayrılır, amma tərkibində yad qarışıqlar (xüsusən kimyəvi həlledicilər) olan yağ suda qarışma meyli göstərir. Başqa bir test soyuq temperatur sınağıdır: bəzi mənbələr qeyd edir ki, saf zeytun yağı soyuducuda saxlandıqda tam maye qalır, amma tərkibində digər yağlar varsa qatılaşa və ya laylana bilər. Lakin bu üsul zeytun yağının növündən asılı olaraq fərqli nəticə verə bilər, tam etibarlı deyil. Kərə yağı üçünsə “ərimə testi” tətbiq olunur: bir dilim kərə yağını otaq temperaturunda buraxın, əgər tez ərimir və forması çox dəyişmirsə, bəlkə də marqarin qarışığıdır; əsl kərə yağı isə bir neçə dəqiqə ərzində yumşalıb əriyəcək. Ümumilikdə, bu tip ev metodları müəyyən ilkin fikir versə də, ən güvənli yol laboratoriya testidir.

Sertifikat və nəzarət: İmkan daxilində, tanınmış şirkətlərin sertifikatlı məhsullarını almağa çalışın. Keyfiyyət nişanları, ISO və s. standartlara uyğunluq loqoları məhsulun orijinal olmasına təminat verir. Məsələn, ciddi istehsalçılar öz zeytun yağları üçün müvafiq analiz sertifikatlarını təqdim edə bilir və hətta istəsəniz, siz onlardan bu sənədləri tələb edə bilərsiniz. Həmçinin, rəsmi idxalçı adı aydın göstərilən, etibarlı supermarket şəbəkələrində satılan yağları almaq saxta məhsula tuş gəlmə riskini azaldır. Əgər hansısa məhsuldan şübhələnirsinizsə, onu açıq satıcıdan yox, möhürlənmiş orijinal qabında alın və qutunun üzərindəki kodlara/istehsalçı məlumatlarına baxın.

Saxta duru yağları tanımaq üçün həm diqqət, həm də bir qədər bilik tələb olunur. Vizual və dad-qoxu əlamətlərinə diqqət yetirməklə, etiketdə yazılanları oxumaqla bir çox hallarda şübhəli məhsulu ayırd edə bilərsiniz. Ən əsası, “həddindən artıq ucuz”, “üstündə heç bir konkret məlumat olmayan” və ya “şübhəli dərəcədə tanış gəlməyən marka” yağlardan uzaq durmaq məsləhətdir. Unutmayın ki, ərzaq təhlükəsizliyi birbaşa sağlamlığınızla bağlıdır – yağ alarkən bu faktorları nəzərə almaq çox önəmlidir.