Azərbaycandakı təhsil sistemi: Mövcud vəziyyət və çıxış yolları

Gəlin Azərbaycandakı Təhsil sisteminə diqqət yetirək. İlk nöqteyi nəzərdən baxanda hər şey yaxşı görünür. Ali təhsil alanların sayı artır və s. Amma yüksək keyfiyyətli mütəxəssislərin sayı artırmı? Mən hesab edirəm ki, yox. Sovet dönəmində Ali təhsil alanların sayı az olsada mütəxəssis yetişdirilməsi daha yüksək səviyədə idi. Validiyenlər uşaqları ali təhsil almağa təşviq edir. Bu ailənin və məzunun sosial-psixoloji durumuna təsir edir. Bəzən məzunlar lazım olan balları yığmadıqda intihar hadisələri də baş verir. Bellə hallar cəmçiyyətdə neqativ hallar formalaşdırır. Koç-lar yalançı vədlər verərək durumu dahada gərginləşdirir. Mən özüm universitet müəllimiyəm. Bəzən laborator işləri apardıqda tələbələrə avadanlıq göstərilməsi belə mümkün deyil. Fənnin adı var, amma laboratoriya faktiki olaraq mövcud deyil. Heç orta məktəblərdədə vəziyyət ürək açıcı deyil. Məsələn tarix fənninin tədrisi çox acınacaqlı səviyyədə keçirilir. Tarix anlayışı ancaq rəqəm əzbərləməklə anlatırlar. Şakirdlərə tarixi hadisələrə analitik yanaşma prinsipi öyrədilmir. Belə problemlər çoxdur. Hesab edirəm ki, təhsil milli kimliyin və azərbaycan dünyası konsepsiyasının formalaşmasında ən vacib rol oynayır.

1.Ali təhsil alanların sayının artması və keyfiyyət problemi

Bəli, son illər ali təhsil müəssisələrinə qəbul olunan tələbələrin sayı artıb. Bu, rəsmi statistikada da görünür. Amma əsas məsələ keyfiyyətin artıb-artmamasıdır. Təəssüf ki, kəmiyyət artımı keyfiyyət artımına gətirib çıxarmır. Bu, həm kadr hazırlığında, həm tədris proqramlarında, həm də praktiki bacarıqların formalaşdırılmasında özünü göstərir.

Sovet dövründə tələbələrin sayı az olsa da, praktik və nəzəri hazırlıq daha güclü idi. O dövrün mütəxəssisləri bu gün də bir çox sahədə nüfuz sahibidir.

2.Valideyn təzyiqi və sosial-psixoloji gərginlik

Valideynlər övladlarını ali təhsil almağa təşviq edir, bəzən isə bu təzyiq səviyyəsində olur. Bəzi ailələrdə “universitet oxumasan, heç kimsən” düşüncəsi hökm sürür. Bu isə:

-gənclərdə özünüqiymətləndirmə problemləri yaradır;

-ali təhsili hədəf deyil, məcburiyyət halına gətirir;

-psixoloji böhranlara və faciəli nəticələrə səbəb olur (intiharlar, depressiyalar və s.).

Bu, cəmiyyətin təhsil anlayışının dəyişdirilməsinin vacibliyini göstərir. Hər bir gəncin ali təhsilə ehtiyacı yoxdur – peşə təhsili də, texniki bacarıqlar da cəmiyyət üçün son dərəcə vacibdir.

3.Koçlar və təhsil bazarının ticarətə çevrilməsi

Koçlar, repetitorlar, təhsil mərkəzləri – bunların bəziləri faydalı fəaliyyət göstərsə də, çoxu sadəcə kommersiya məqsədilə işləyir. Verilən “yalançı vədlər” tələbələrdə real olmayan gözləntilər formalaşdırır. Bu isə nəticədə məyusluq və psixoloji gərginlik yaradır.

4.Universitetlərdə laboratoriya və praktika imkanlarının zəifliyi

Sizin dediyiniz kimi, bəzi fənlər “kağız üzərində” var. Laboratoriya, texniki baza, avadanlıqlar – bu məsələlər çox ciddi problemlər doğurur. Əgər tələbə texniki və ya tətbiqi sahədə oxuyursa, onun praktiki bilik almaması sonradan əmək bazarında onu tam hazırlıqsız vəziyyətə salır. Bu isə həm tələbəyə, həm də iqtisadiyyata ziyan vurur.

5.Orta məktəblərdə təhsilin keyfiyyəti: Xüsusilə tarix fənni

Tarix fənninin “tarix əzbərləməsi” formasında öyrədilməsi çoxdan problem olaraq qalır. Halbuki tarix:

-təhlil etməyi;

-səbəb-nəticə əlaqələrini görməyi;

-milli kimlik və vətənpərvərlik hissini aşılamalıdır.

Lakin dərsliklərdə və tədris metodikasında bu yanaşma çox zəifdir. Şagird analitik düşünmək əvəzinə, sadəcə faktları əzbərləməyə yönəldilir. Bu, təkcə tarix deyil, digər fənlər üçün də keçərlidir.

6.Milli kimlik və “Azərbaycan dünyası” konsepsiyası

Bəli, təhsil təkcə iqtisadi yox, ideoloji və mədəni funksiyaya da sahibdir. Təhsil sistemində milli dəyərlər, tarix, dil, ədəbiyyat, fəlsəfə və mədəniyyət tədris olunmadan “Azərbaycan dünyası” konsepsiyası formalaşa bilməz. Bu, sadəcə bir ideya deyil-milli şüurun əsas təməlidir.

Nəticə və təkliflər:

Problemlər:

-keyfiyyətsiz ali təhsil;

-sosial təzyiqlərin artması;

-tədris resurslarının çatışmazlığı;

-əzbərçilik və təhlil bacarığının olmaması;

-təhsilin bazara çevrilməsi.

Təkliflər:

-Ali təhsil sistemində keyfiyyətin artırılması – tədris planlarının yenilənməsi, laborator baza və təcrübə imkanlarının genişləndirilməsi;

-peşə təhsilinə önəm verilməsi – bu sahənin cəlbedici və prestijli olması üçün ictimai kampaniyalar.

-tədris metodikasının dəyişdirilməsi-təhlilə, layihə əsaslı öyrənməyə və tənqidi düşüncəyə əsaslanan yanaşmaların tətbiqi;

-məktəblərdə psixoloji dəstək sisteminin qurulması – tələbə və şagirdlərin sosial-psixoloji rifahı üçün mütəxəssislərdən dəstək;

-milli kimliyin təhsildə mərkəzi yer tutması – tarix və mədəniyyətin dərin və analitik şəkildə öyrədilməsi.

Təhsil məsələsi uzunmüddətli strategiya tələb edir və düşünən müəllimlərin iştirakı olmadan bu strategiyalar uğur qazana bilməz.

Fariz Əhməd
Texniki elmlər namizədi, aparıcı elmi işçi, dosent