Birinci Türkoloji Qurultayda müzakirə olunan məsələlər

Bakı, 13 noyabr, AZƏRTAC

Birinci Türkoloji Qurultayın 100 illiyi ilə əlaqədar silsilə materialların verilməsi davam etdirilir. AZƏRTAC Qarabağ Universitetinin Elm şöbəsinin müdiri filologiya elmləri doktoru Elçin İbrahimovun “Birinci Türkoloji Qurultayda müzakirə olunan məsələlər” sərlövhəli məqaləsini təqdim edir.

1926-cı il fevralın 26-dan martın 6-dək Bakıda keçirilmiş Birinci Türkoloji Qurultay Türk dünyasından və Avropadan çoxsaylı tanınmış alimlərin qatıldığı mühüm elmi tədbir olub. Qurultay iştirakçıları türk dillərinin tarixi, filologiyası, ədəbiyyatı, folkloru, etnoqrafiyası və tarixi məsələlərini müzakirə edib, eyni zamanda, yazı sistemləri, əlifba islahatları və tədris proqramları ilə bağlı fikir mübadiləsi aparıblar. Tədbirin beynəlxalq və multidisiplinar xarakteri Qurultayın həm elmi, həm də mədəni əhəmiyyətini artırıb.

Qurultayda təqdim olunan məruzələrin, demək olar ki, əksəriyyəti rus dilində səsləndirilib. Yalnız bir neçə çıxış türk dillərində olub. Diqqətəlayiq məqamlardan biri ondan ibarətdir ki, Azərbaycan müəllimləri adından Qurultayı ilk dəfə Məryəm Bayraməlibəyova Azərbaycan dilində təbrik edib.

Stenoqrafik hesabat materiallarını diqqətlə təhlil etdikdən sonra müəyyən olunub ki, Qurultayda ümumilikdə 59 dəfə türk dillərində çıxış olub. Bunlardan 8 çıxış əvvəlcə türkcə, daha sonra rus dilinə tərcümə edilərək oxunub, 51 çıxış isə birbaşa türk dillərində səsləndirilib. Arxiv materiallarında və stenoqrafik hesabatda türkcə danışanlar haqqında qeyd olunan məlumatlara əsasən, aşağıdakı şəxslərin çıxışları türk dillərində olub: H.Habitov (başqırdca), Ə.Səədi (tatarca), B.Çobanzadə və F.Ağazadə (Azərbaycanca), M.F.Köprülüzadə (Osmanlı türkcəsində).

Bu faktların qeyd edilməsində məqsəd ondan ibarətdir ki, mövcud stenoqrafik hesabatda (426 səhifəlik rusdilli nəşrdə), eləcə də “Kommunist” qəzetində və Qurultayla bağlı sonradan çap olunan materiallarda bu çıxışların heç biri barədə tam məlumat verilmir. Yəni mövcud nəşr, əslində, tam stenoqrafik hesabat deyil, müəyyən hissələri çatışmır.

Aparılmış araşdırmalar göstərir ki, stenoqramda adı çəkilən 59 çıxışın nə müəllif əlyazmaları, nə də tam stenoqrafik mətnləri bu günə qədər tapılmayıb. Böyük ehtimalla bu çıxışların bir hissəsi ərəb, digər hissəsi isə latın qrafikasında təqdim edilib. Qurultayın qərarına əsasən, türk dillərində səslənmiş çıxışlar katibliyə təqdim olunmalı və orijinal mətnlə (rus dilinə tərcümə olunaraq) protokolda dərc edilməli idi. Lakin bu qərarın tam şəkildə yerinə yetirilmədiyi görünür.

Əfsuslar olsun ki, Xalid Səid Xocayev, Nemət Hakimov və Həbibulla Habitov kimi nümayəndələrin çıxış mətnləri nə Milli Arxiv İdarəsində, nə də Əlyazmalar İnstitutunda aşkar olunmayıb. Ehtimal edilir ki, bu materiallar ya şəxsi arxivlərdə saxlanılır, ya da 1930-cu illərin repressiyaları zamanı məhv edilmiş əlyazmalar arasında olub. Ümidvarıq ki, Qurultayın 100 illik yubileyi ərəfəsində bu qiymətli materialların bir hissəsi tapılacaq və elmi ictimaiyyətə təqdim ediləcək.

Bu göstəricilər Birinci Türkoloji Qurultayın yalnız elmi deyil, həm də ictimai-siyasi və mədəni müstəvidə çoxşaxəli mahiyyət daşıdığını, türkologiyanın müxtəlif istiqamətlərindən gələn ziyalıların ortaq elmi platformada bir araya gəldiyini təsdiqləyir.

İclasda SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Qəzənfər Musabəyovun təbrik nitqi ilə çıxış etməsi də Qurultayın mötəbərliyini təsdiqləyir. Qeyd edək ki, Qurultay məşhur türkoloq Radlovun və İsmayıl bəy Qaspıralının şərəfinə keçirilib. Qurultayda akademik Vasili Bartold, Mehmet Fuad Köprülüzadə, Əli bəy Hüseynzadə, Aqafangel Krımski, Nikolay Poppe, Nikolay Aşmarin kimi tanınmış türkoloq-şərqşünas alimlərin iştirakı da onun böyük əhəmiyyəti və mötəbərliyindən xəbər verirdi.

Qurultay çərçivəsində təqdim olunan məruzələr yalnız türk dillərinin və əlifba sistemlərinin problemlərini araşdırmaqla kifayətlənməyib, həm də türkoloji tədqiqatlarda nəzəri və praktik perspektivlərin formalaşdırılmasına mühüm töhfə verib.

Birinci Bakı Türkoloji Qurultayında türk dillərinin elmi müzakirəsi çərçivəsində yeddi əsas problem sahəsi diqqət mərkəzində olub və müvafiq qərarlar qəbul edilib:

1. Əlifba məsələsi,

2. İmla və orfoqrafiya məsələsi,

3. Terminologiya məsələsi,

4. Tədris-metodika məsələsi,

5. Qohum və qonşu dillərin qarşılıqlı əlaqəsi və interferensiya məsələsi,

6. Türk dillərinin ədəbi dil problemləri, o cümlədən ortaq ədəbi dil məsələsi,

7. Ulu dil nəzəriyyəsi və türk dillərinin tarixi problemləri.

Qurultayda təqdim olunan məruzələr türkoloji elmin müxtəlif sahələrini əhatə edib, həm elmi, həm də mədəni əhəmiyyət daşıyan çıxışlarla zənginləşdirilib. V.V.Bartoldun “Türk xalqlarının tarixinin müasir vəziyyəti və öyrənilməsinin yaxın vəzifələri” adlı məruzəsi türk xalqlarının tarixşünaslığında mövcud problemləri və gələcək araşdırma istiqamətlərini ortaya qoyub, S.F.Oldenburq “Türk xalqları arasında ölkəşünaslıq işlərinin metodları” mövzusunda ölkəşünaslığın elmi prinsiplərini təqdim edib. A.A.Müller “Türk xalqlarının təsviri sənəti haqqında” məruzəsində türk təsviri sənətinə dair əhatəli analiz aparıb, F.Köprülüzadə “Türk xalqlarının ədəbi dillərinin inkişafı”, A.N.Samoyloviç “Türk dillərinin öyrənilməsinin müasir vəziyyəti və yaxın vəzifələri” çıxışları isə türk dillərinin inkişafı və tədrisi ilə bağlı aktual məsələləri işıqlandırıb.

B.Çobanzadənin “Türk ləhcələrinin yaxın qohumluğu haqqında” məruzəsi dil qohumluğu məsələlərinə elmi yanaşmanı təqdim edib, H.Zeynallı “Türk dillərində elmi terminologiya sistemi haqqında”, S.Y.Malov “Qədim türk dillərinin öyrənilməsinin müasir vəziyyəti və perspektivləri”, F.Ağazadə “Türk dillərində düzgün yazı” kimi çıxışlar isə müvafiq olaraq türk dillərində elmi terminologiyanın sistemləşdirilməsi, qədim türk dillərinin öyrənilməsinin cari vəziyyəti və perspektivləri, həmçinin yazı normalarının təşkili və problemlərin həlli yollarını əhatəli şəkildə təqdim edib.

N.F.Yakovlev “Türk millətlərinin əlifba sistemlərinin qurulması problemləri” mövzusunda çıxışı ilə fərqli türk xalq qruplarında əlifba tətbiqi və uyğunlaşdırma məsələlərini analiz edib, C.Məmmədzadə isə “Türk xalqlarının əlifba sistemləri haqqında” mövzusunda geniş perspektivli təqdimatla müxtəlif türk xalqlarının yazı sistemlərinin müqayisəli təhlilini aparıb. Bundan əlavə, N.Poppe “Türk dillərinin altay dillərinin qarşılıqlı qohumluğu məsələsinin tarixi və müasir vəziyyəti”, Q.Şərəf “Ərəb və latın sistemli şriftlər və onların türk-tatar xalqları üçün tətbiqi məsələləri”, T.Menzel isə “Balkan türkləri ədəbiyyatının öyrənilməsinin yekunları və perspektivləri” mövzularında məruzələr təqdim ediblər. Hər bir çıxış mövzuya elmi yanaşma və tarixi-etnoqrafik kontekst gətirərək iştirakçılar arasında geniş və dərin diskussiyalara səbəb olub.

Qurultay çərçivəsində fonetika və orfoqrafiya sahəsində aparılan tədqiqatlar da böyük elmi əhəmiyyət kəsb edib. Xüsusilə Lev Şerbanın “Orfoqrafiyanın əsas prinsipləri və onların sosial əhəmiyyəti” adlı məruzəsi nəzəri baxımdan olduqca diqqətəlayiq idi. Məruzədə orfoqrafiyanın yalnız dilçilik prinsip və qaydaları ilə deyil, həm də cəmiyyətin mədəni və sosial inkişafı ilə sıx bağlı olduğu vurğulanıb. Şerban dilin normalarının sosial funksiyasına geniş diqqət ayıraraq, yazı sisteminin həm təhsil, həm mədəniyyət, həm də milli identifikasiya baxımından strateji əhəmiyyətini elmi əsaslarla təqdim edib.

Bununla yanaşı, erməni dilçisi R.Y.Açaryanın “Türk və erməni dillərinin qarşılıqlı təsiri” mövzusunda təqdim etdiyi məruzə də xüsusi maraq doğurub. Məruzə türk dilinin erməni dili üzərində tarixi təsirini bütün dil səviyyələri – leksika, morfologiya, sintaksis və fonetika baxımından elmi şəkildə işıqlandırıb. R.Açaryanın tədqiqatında xüsusilə qeyd olunur ki, əski ermənicədən (qrabar) müasir ermənicəyə (aşqarabara) keçidin əsas stimul və səbəbi türk dilinin təsiri olub. Bu mövqe məruzənin elmi obyektivliyini artırmaqla yanaşı, dil tarixinin və qarşılıqlı təsirin qanuni və faktiki əsaslarını təqdim edir. Nəticə etibarilə R.Açaryanın araşdırması bugünkü dövrdə erməni şovinist ideologiyasına qarşı güclü və elmi əsaslı arqument kimi çıxış edir.

Bu məruzələr Qurultayda yalnız türk dili və onun struktur məsələlərinin deyil, eyni zamanda regional dillər və mədəniyyətlər arasındakı qarşılıqlı təsirin də elmi metodlarla təhlil olunduğunu nümayiş etdirir. Onlar türkologiyanın həm nəzəri, həm də praktik aspektlərinə yeni yanaşmalar gətirib, elmi diskussiyalara zəngin töhfə verib.

Hər bir məruzə yalnız nəzəri aspektləri təqdim etməklə kifayətlənməyib, həm də tarixi və etnoqrafik konteksti dərindən işıqlandıraraq iştirakçılar arasında geniş və səmərəli diskussiyaların yaranmasına şərait yaradıb. Müzakirələrdə Türkoloji Qurultayın elmi səviyyəsinin yüksək olduğu bir daha nümayiş olunub, həmçinin türk dili və ədəbiyyatı, əlifba sistemləri, tarixi və etnoqrafik məsələlərin araşdırılmasında multidissiplinar yanaşmanın əhəmiyyəti vurğulanıb.

Birinci Türkoloji Qurultayın əsas müzakirə mövzularından biri də türk dilinin ümumi dəyərləri və türk xalqlarının bu dəyərləri qorumaq və inkişaf etdirmək üçün necə birgə hərəkət edə biləcəyini araşdırmaq idi. Türk dünyası müxtəlif tarixi və mədəni keçmişlərə sahib olmasına baxmayaraq, ortaq dil və mədəniyyət anlayışlarına malikdir. Bu anlayışlar bir araya gətirilərək türk dilinin və mədəniyyətinin qorunması və inkişafı üçün strateji planların hazırlanması məqsəd qoyulub. Qurultayda bu məsələyə xüsusi diqqət ayrılıb və türk xalqları arasında təhsil və mədəni mübadilənin artırılması tövsiyə olunub.

Qurultayın gündəliyində əsas müzakirə mövzuları kimi türk ədəbi dillərinin sinxron və diaxron şəkildə təsnifi, ortaq türk əlifbasının hazırlanması, vahid terminoloji sistemin qurulması, türk xalqlarının ortaq tarixi və ədəbiyyatının öyrənilməsi, türkologiyanın tədrisi və araşdırma metodlarının standartlaşdırılması kimi məsələlər ön planda dayanırdı. Xüsusilə latın qrafikalı ortaq türk əlifbasına keçid ideyası həmin dövrdə geniş dəstək qazanaraq, sonrakı illərdə bir çox türk respublikalarında əlifba islahatının aparılmasına zəmin yaratdı.