Krım nümayəndələri Birinci Türkoloji Qurultayda

Zera BEKİROVA
"NENKECAN" qadın jurnalının baş redaktoru, Avrasiya Yazıçılar Birliyinin üzvü

Birinci Bakı Türkoloji Qurultayına hazırlıq Azərbaycandan sonra Krımda başlayıb. Təbii ki, biz bu fikri sübutlarla əsaslandıracağıq. Bu işdə isə bizim əsas köməkçimiz Xalid Səid Xocayevin 1929-cu ildə çap olunmuş "Yeni əlifba yollarında köhnə hisslərim və xatirələrim" kitabındakı qeydləridir: "1924-cü ilin sentyabrında nümayəndə heyəti yaradıldı. Bu nümayəndə heyəti Sovetlər İttifaqındakı bütün türk respublikalarının paytaxtlarına səfər edəcək, səlahiyyətli insanlarla görüşəcək".

Niyə Krım və niyə Krım tatarları? Bu sualın cavabını AMEA Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı, filologiya elmləri doktoru, professor Almaz Ülvi Binnətova verir: "Yeni əlifba yollarında əski xatirə və duyğularım" əsəri belə bir yarımsərlövhə ilə başlayır: "Bakı-Krım-Moskva. Haraya və nə üçün gedirik?" elə ilk anda belə bir sual da düşünürük. Nədən ilk yolçuluq Krıma doğru? Krıma da nə üçün getdikləri bəlli: əlifba islahatı ilə bağlı yaradılmış komissiya yeni  qurulmuş SSRİ tərkibindəki türk xalqlarına səfər edib, onları yeni əlifbaya keçməyin zəruriliyinə inandırmaq idi. Bu təşəbbüs XIX əsrin ortalarından başlayaraq irəli sürülsə də, çox çətin və həlli müşkül bir məsələyə çevrilmişdi. Çünki əsrlər boyu istifadə edilən ərəb əlifbasından imtina edib yeni əlifbaya keçmək asan məsələ deyil. Krım isə böyük düşünür. İsmayıl bəy Qaspiralıya ehtiram, ustad torpağına baş əymək ədəbi məqsədi ilə seçilmişdi. Azərbaycan Yeni Əlifba Komitəsinin Səməd Ağamalıoğlunun rəhbərliyi ilə ilk səfər heyətinin (Səmədağa Ağamalıoğlu, Mirzə Cəlil, Xalid Səid və Vəli Xuluflu) Krıma yollanması bu keçid prosesinin mühüm addımlardan biri kimi qeyd edilir. Krıma ilk səfərlərində əvvəldə sorağını  aldıqlarını Bəkir Çobanzadə ilə tanışlıqlarını və işin əsas təşkilatçılar sırasına daxil etməkləri məsələnin konkret həlli yollarına işıq əlavə olundu (Xalid Səid. "Yeni əlifba yollarında əski xatirə və duyğularım". Almaz Ülvi Binnətovanın Krım tatar dilində nəşrinə giriş sözü "Xalid Səidin xatirələrinin işığında". Simferopol, 2025).

Səmədağa Ağamalıoğlunun başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti Krımda professor Bəkir Çobanzadənin simasında yeni əlifbanın tərəfdarını tapıb. Onlar Krıma səfər etdilər, bir sıra görüşlər keçirdilər və işgüzar səfərlərini müsbət nəticələr əldə edərək qənaətbəxş şəkildə davam etdirdilər.

Birinci Türkologiya Konqresi Krım mətbuatında

Krımda milli nəşrlərdə yeni əlifbaya keçid ideyası və Türkologiya Konqresi ilə bağlı məqalələr dərc olunub. Krım Xalq Maarif Komissarlığının nəşriyyat orqanı olan "Maarif işləri" jurnalının 1925-ci ildə baş redaktor müavini Hüseyn Baliçin 1925-ci ildə 4-5-ci sayında "Türkoloji Qurultay", "Başqa əlifba çıxmayacaq", yenə həmin jurnalın 1925-ci ilində nəşr olunur (dekabr-yanvar). 8-9 sayı "A.Odabaşın "İstilah problemimiz var", Türkoloji Qurultay münasibəti ilə "Türkoloji Qurultayın Plenumu" nəşr olundu (Müharibədən əvvəlki Krım tatar mətbuatı. İsmayıl Asanoğlu Kərim. Simferopol. 2020, səh. 105). Azərbaycandan gələn nümayəndə heyətinin bütün görüşlərində iştirak edən Həbibulla Odabaş (Xalid Səid onu kitabında daha çox Temurcan təxəllüsü ilə qeyd edir) 1926-cı il fevralın 26-da işə başlayan I Türkoloji Qurultayda rəsmi nümayəndə kimi iştirak edəcək və məruzə ilə çıxış edəcəkdir.

Birinci Türkoloji Qurultaydan sonra Krım-tatar milli nəşrləri öz nəticələrini, qərarlarını təqdim edib, latın əlifbasına keçidin həyata keçirilməsi ilə bağlı fikirləşirlər. "Tədris işləri" jurnalında 1926-cı il 6-7-ci sayında Hacı Asanın "Əlifbalarımızın yazı və oxunuşunda müşahidə edilmə yolları", "Türk qurultayı və latın əlifbası haqqında düşüncələr", 1927-ci ilin 1-2-ci sayında "Latın əlifbası", "Düzgün əlifbamız" (Müharibədən əvvəlki Krım tatar mətbuatı. İsmayıl Asanoğlu Kərim. Simferopol. 2020) məqalələri dərc edilmişdir.

Qeyd edək ki, jurnalın növbəti sayında indi yeni latın əlifbası ilə məqalələr dərc olunacaq. Məsələn, "Elmi Şuranın 1927-28-ci il üçün istehsal planı (latın yazısı), Krım Təhsil Komissarlığının Elmi Şurasında (latın yazısı, eyni mənbə). Jurnalın 1928-ci ildə çıxan 8-ci sayı bütünlüklə yeni latın əlifbasının tətbiqi istiqamətində görülən işlər və görüləcək zəruri tədbirlər mövzusuna həsr olunmuşdu.

Jurnal Türkoloji Qurultaydakı nümayəndə heyətinin rəhbəri, 1928-ci ildən Krım Maarif Komissarlığının rəhbəri Mahmud Nədimin "Yeni əlifbanın dostları və maarifçiləri" məqaləsi ilə başlayır. Həm də müəllim, Bəkir Çobanzadə ilə birlikdə Kərim Cəmaləddinovun "Yeni əlifbanın Krım tarixindən", Qurultay nümayəndəsi Asan Səbri Ayvazovun "Yeni əlifba və sonrakı məsələlər", Fevzi Musanifin "Yeni əlifba və kənd", Əzizin "Yeni əlifba məktəblərdə nələr etdi", Yəhya Bayraşevskinin "Krım Maarif Komissarlığında yeni türk əlifbasının tətbiqi işinin nəticələri və gələcək perspektivləri" və A.Mədcanovun "Yeni türk əlifbası və nəşri" məqalələri.

"İrəli" jurnalında və "Yeni dünya" qəzetinin səhifəsində Mahmud Nədim, Asan Səbri Ayvazov, Kərim Cəmaləddinovun yeni əlifbaya keçid mövzusunda məqalələri dərc edilmişdir (Müharibədən əvvəlki Krım tatar mətbuatı. İsmayıl Asanoğlu Kərim. Simferopol. 2020).   Yalnız bu məqalələrin başlıqları izah edir ki, yeni əlifba artıq Krımdakı Krım tatarlarının həyatına daxil olub.

Latın əlifbası artıq Krımda qəbul edilmişdi və geniş istifadə olunurdu. Xalid Səidin 1929-cu ildə Bakıda yeni əlifba ilə yazdığı ilk kitabının Simferopoldakı mətbəədə çap olunması buna əyani sübutdur. Kitabın orijinal nüsxəsinin daxili üz qabığında deyilir: 1100 nüsxə həcmində Simferopolda "Krım Poliqraftrestinin 1-ci Qostipolititoqrafiyasında çap edilmişdir". Sifariş №5206" (Napeçatano v 1-oy Qostipolitoqrafii  "Krımpoliqraftresta" v Simferopole v koliçestve 1100 gkz. Zakaz №5206).

Qurultayda Krımın nümayəndələri

Birinci Türkoloji Qurultayda səkkiz Krım tatarı iştirak edib. Onlardan altısı Krımı rəsmi, iki ildir Bakıda yaşayan professor Bəkir Çobanzadə Azərbaycanı, Dağıstanda yaşamış şair və müəllim Şevki Bektörə Dağıstanı təmsil edib. Tarix elmləri doktoru, professor D.P.Ursu yazır ki, Konqresdə Bakıya köçmüş digər Krım tatarı, Krım Universitetinin tibb fakültəsinin keçmiş professoru Osman Bayraşevski də iştirak edib. (Kulğturnoe vozrojdenie krımskix tatar v 1930-e qodı. Qolos Krıma, №45(260) 6.11.1998). Lakin Bayraşevskinin adı Konqresin stenoqrafik məruzəsində verilən nümayəndələr siyahısına daxil edilməyib. Nümayəndə heyətinə o zaman "Yeni dünya" qəzetinin baş redaktoru olmuş Mahmud Nədim rəhbərlik edirdi.

Qurultayda iştirak edən Krım tatar nümayəndələrinin taleyi faciəvi olub.

Bəkir Çobanzadə - professor. Qurultayın təşkilatçılarından biri, Yeni Əlifba Komitəsinin sədr müavinidir. Türkologiya Konqresində 2-ci məruzə - "Türk dialektlərinin sıx əlaqəsi haqqında və Elmi terminologiya sistemi haqqında". 1937-ci il oktyabrın 12-də güllələnib. Bəkir Çobanzadənin həyat yoldaşı Ruqiya Gireyevna Abdulina 1937-ci ildə səkkiz il müddətinə düşərgəsində cəza çəkib. O, Qazaxıstanda vətənə xəyanətkarların arvadları üçün düşərgədə olub (ALJIR).

Şevki Bektörə - yazıçı və müəllim. 1888-ci ildə Rumıniyanın Dobruca şəhərində anadan olub. İstanbulda təhsil alıb. 1909-cu ildə Krıma köçüb. Bəkir Çobanzadənin dərs dediyi Totayköy Pedaqoji Texnikumunda müəllim işləyirdi. Sonra Dağıstanın Temirxan Şura şəhərindəki Pedaqoji Texnikumda işləyib. İki dəfə - 1932 və 1948-ci illərdə "millətçilik" ittihamı ilə repressiyaya məruz qalıb. 1956-cı ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin dəstəyi sayəsində Türkiyəyə gedib.

Asan Səbri Ayvazov (yazıçı, jurnalist, pedaqoq) - 1878-ci il mayın 6-da Alupkada anadan olub. Mədrəsədə oxuduqdan sonra müəllim işləyib. Alim İstanbul və Qahirə universitetlərində təhsil alıb. Vətənə qayıtdıqdan sonra Bakıya gedib "Həyat" qəzetində redaktor işləmiş (1905-1906), sonra Krımda Qarasubazar şəhərində Əbdürrəşid Mediyevlə birlikdə "Vətən xadimi" qəzetini nəşr etdirmişdir (1906-1908). Asan Səbri Ayvazov iki dəfə həbs olunub. İlk dəfə 1930-cu ildə, lakin iki ay sonra sərbəst buraxılıb. İkinci dəfə isə 1937-ci il aprelin 5-də həbs edilərək "türk və fransız casusu" olmaqda günahlandırılır. Birillik sorğu-sualdan sonra o, 1938-ci il aprelin 17-də yüzlərlə Krım tatar ziyalılarının arasında güllələnib. Onun həyat yoldaşı Olqa Ayvazova 1938-ci ildə həbs edilib və Qazaxıstanda ALJIR lagerinde "xalq düşməninin arvadı" olduğu üçün 5 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib.

Mahmud Nədim (nümayəndə heyətinin rəhbəri) - 1893-cü ildə Kerç vilayətinin Saraymən kəndində anadan olub. Türkiyədə və Almaniyada təhsil alıb. 1928-ci ildə Krımın təhsil naziri, "Yeni dünya" qəzetinin baş redaktoru oldu. 1937-ci il mayın 26-da həbs olundu və 11 ay həbsdə qaldı. Mahmud Nədim əks-inqilabçı təşkilatın üzvü kimi "millətçilik"də günahlandırılmış, Türkiyə və Almaniyada təhsil aldığı üçün "alman casusu", "türk casusu" elan edilmişdi. 1938-ci il aprelin 17-də güllələnib.

Osman Akçokraklı - şair, yazıçı, jurnalist, tarixçi, arxeoloq, şərqşünas, dilçi, etnoqraf, pedaqoq. 1879-cu ildə Bağçasarayda anadan olub. Zincirli mədrəsəsində, sonra Qahirədə Əl-Əhzarda oxuyub. Sankt-Peterburqda Şərq dilləri fakültəsində dərs deyib. I Türkoloji Qurultayın Rəyasət Heyətinə seçilib. 1930-cu illərin əvvəllərində o, "millətçilik"də ittiham olunur. Bu cinayətə görə 1934-cü ildə Krım Pedaqoji İnstitutundan xaric edilib. Məktəbdə müəllim işləyib, sonra Bakıya bacısının yanına gedib. 1937-ci il aprelin 5-də o, casusluqda ittiham edilərək "millətçi əksinqilabi təşkilatda iştirak" ittihamı ilə həbs edilir. 1938-ci il aprelin 17-də güllələnib.

Həyat yoldaşı Zera Ağçokraklı 2 avqust 1938-ci ildə həbs olunaraq "vətənə xain"in həyat yoldaşı olduğu üçün 5 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib. O, cəzasını Qazaxıstandakı ALJIR düşərgəsində çəkib

Yaqub Kamal - türkoloq ərəbşünas, tarixçi, filoloq, muzey işçisi olub. O, 1885-ci ildə Bağçasarayın Ulu-Sala kəndində anadan olmuşdur. Təhsilini İstanbul və Beyrutda alıb. Zincirli mədrəsəsində rektor olub. 1926-29-cu illərdə Yaltada Şərq muzeyinin direktoru olub. O, ilk dəfə 1934-cü il iyulun 10-da həbs edilib və dekabrın 5-də 58.6-cı maddə ilə 5 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib. İkinci dəfə 08.09.1937-ci ildə 58-8, 58-10, 58-11-ci maddələrə əsasən "İdel-Ural" işində ən ağır cəzaya - qurğuşun cəzasına məhkum edildi. Türkiyə vətəndaşı olduğu üçün hökm icra olunmur. 1938-ci il sentyabrın 12-də ürəyi dayandı.

Həbibulla Odabaş - yazıçı, filoloq, müəllim. 1891-ci ildə Aluştanın Korbek kəndində anadan olub. Türkologiya Qurultayında "Türk dillərində terminologiya" mövzusunda məruzə etmişdir. Qurultaydan qayıtdıqdan iki il sonra, 1928-ci il oktyabrın 26-da "Milli Firka" işi ilə bağlı həbs edilir. Dekabrın 17-də o, "sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizə nəzəriyyəçisi" olmaqda ittiham edilərək ən ağır cəzaya məhkum edilib. O, bir ildən çoxdur ki, Butırka həbsxanasının "ölüm cərgəsi" kamerasında saxlanılır. 1931-ci il yanvarın 13-də düşərgədə ölüm cəzası 10 ilə dəyişdirildi. Solovkidə Ağdəniz-Baltik kanalının tikintisi ilə məşğul olub. Onun harada və necə öldüyü məlum deyil.

İsmayıl Naman oğlu Lemanov (türkoloq, filoloq və pedaqoq) - 1871-ci ildə Simferopolda anadan olub. Təhsilini İstanbul və Qahirədə almışdır. "Tərciman" qəzetində İsmayıl Qasprinski ilə birlikdə çalışmış türkoloq, filoloq və pedaqoqdur. O, Türkologiya Qurultayında türk dillərinin tədrisinin metodoloji prinsipləri mövzusunda məruzə etmişdir. 1938-ci il oktyabrın 8-də pantürkizm və üç dövlətə casusluq ittihamı ilə həbs edilir. Amma möcüzəvi şəkildə ölüm cəzasından xilas olur. 1939-cu il iyunun 14-də azad edilib. Müharibə illərində SSRİ Elmlər Akademiyasının tapşırığı ilə Leninqradda işləyib. 1941-ci ildə ərizə yazıb işdən ayrıldı. 1942-ci il fevralın 2-də Leninqradın mühasirəsi zamanı həlak olub.

Beləliklə, iki Krım tatarı - qurultayın təşkilatçılarından biri professor Bəkir Çobanzadə və Osman Akçokraklı Konqresin Rəyasət Heyətinə seçildilər.

Türk xalqlarının, türk dünyasının tarixi, dili, ədəbiyyatı, əlifbası, etnogenezi və mədəniyyəti ilə bağlı 14 məsələ ilə bağlı 38 məruzədən 4-ü Krım tatar nümayəndələri tərəfindən dinlənilib, müzakirə edilib və qəbul edilib. Mühazirəni İsmayıl Lemanov oxumuşdur. Müzakirələrdə bütün Krım tatar nümayəndələri iştirak edərək latın əlifbasına keçidlə bağlı fikirlərini bildiriblər. Birinci Türkoloji Qurultayda Krım Tarixi, Mədəniyyəti, Krım Tatar Dili Akademik V.V.Bartold, G.Qubaydullin, A.N.Samoyloviçin mühazirələrində də qeyd olunurdu.

1926-cı il fevralın 26-dan martın 6-dək Azərbaycanın paytaxtı Bakıda keçirilən I Türkoloji Qurultay Krım-tatar dilçiliyi sahəsində elmi işlərin inkişafına böyük təkan verdi.

Çapa hazırladı: Almaz ÜLVİ