Dənizə çıxışı olmayanlar ANALİTİK

Türkmənistanın Avaza şəhərində bu dövlətlərin Üçüncü Konfransı işə başlayıb

Avropa və Asiyanın dənizə çıxışı olmayan, inkişaf etməkdə olan ölkələri (LLDC) inkişaf yolu təyin etmək üçün zaman-zaman bir araya gəlir və çıxış yolları arayırlar. Onlar dənizə birbaşa çıxışın olmaması, coğrafi uzaqlıq, habelə dünya ticarəti və qlobal dəyər zəncirləri ilə inteqrasiyanın olmamasından irəli gələn mürəkkəb inkişaf problemləri, yüksək ticarət xərcləri, məhdud nəqliyyat infrastrukturu, eləcə də çətin sərhəd və gömrük qaydaları ilə üzləşirlər. Bu amillər də onların ixrac əməliyyatlarında rəqabət qabiliyyətini zəiflədir və iqtisadi artımına mane olur.

Əlbəttə, problemlər ciddidir, amma Avropa və Asiyanın LLDC-ləri üçün inkişaf yolunu yenidən formalaşdırmaq üzrə bir fürsət pəncərəsi mövcuddur. Dünya liderləri LLDC-lərdə yaşayan yarım milyarddan çox insanın dolanışıq imkanlarını yaxşılaşdırmaq məqsədilə yeni fəaliyyət proqramını razılaşdırmaq üçün toplaşırlar. Bir pəncərəli sərhəd postları, SMART dəhlizlər və intellektual nəqliyyat sistemləri (İTS) kimi səmərəli sərhəd infrastrukturunun yaradılması da onların ticarəti artırması üçün heç də az əhəmiyyətli deyil. Bu tədbirlər malların hərəkətini asanlaşdırmaq və sürətləndirməklə yanaşı, məhdudiyyətlər və ticarət xərclərini azaltmaq potensialına malikdir. Mərkəzi Asiyada qədim İpək Yolu ticarətinin əsas seqmenti kimi tarixi əhəmiyyətə malik olan altı LLDC – Əfqanıstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan – Çin, Avropa və digər regionlar arasında malların daşınması üçün tranzit ölkələr kimi hələ də mühüm rol oynayır. Bu ölkələrdə nəqliyyat şəbəkələri və logistika infrastrukturunun inkişafı bütün regionda ticarətə müsbət təsir göstərəcək.

Avqustun 5-də Türkmənistanın Xəzər sahilindəki Avaza kurort zonasında BMT-nin Dənizə çıxışı olmayan inkişaf etməkdə olan ölkələr (LLDC) üzrə Üçüncü Konfransı işə başlayıb. Hər 10 ildən bir keçirilən forumun məqsədi iqtisadiyyatları dəniz ticarət yollarına birbaşa çıxışın olmaması ilə məhdudlaşan 32 inkişaf etməkdə olan ölkəyə yeni imkanlar təqdim etməklə qlobal ticarət sisteminin yenidən qurulmasıdır. Dörd gün davam edəcək iclasda BMT-nin baş katibi Antonio Quterreş iştirak edir.

Bir gün əvvəl Türkmənbaşı hava limanı yüksək səviyyəli qonaqlarla çoxlu çarter reysləri qəbul edib. Onların arasında 20 dövlətin rəhbərləri, nazirlər, investorlar və ictimai təşkilatların rəhbərləri var. BMT-nin Baş katibi Antonio Quterreşi Türkmənistanın Ümummilli Lideri, Xalq Məsləhətinin (Xalq Şurasının) sədri Qurbanqulu Berdiməhəmmədov qarşılayıb.

Bazar günü Avazada BMT və Türkmənistanın bayraqlarının qaldırılması ilə bağlı rəsmi mərasim keçirilib. "Avaza xoş gəlmisiniz! Konfransın bütün iştirakçılarına uğurlar arzulayıram!". Bu barədə Türkmənistanın xarici işlər naziri Rəşid Meredov çıxışında bildirib.

Türkmənistanın BMT-dəki daimi nümayəndəsi Aksoltan Atayeva qeyd edib ki, forumun yekunu üzrə iştirakçılar “2024-2034-cü illər üçün Avaza Fəaliyyət Proqramı”nı qəbul edəcəklər, onun həyata keçirilməsi dənizə çıxışı olmayan ölkələrin uğurlu iqtisadi və davamlı inkişafına töhfə verəcək, həmçinin Siyasi Bəyannamə qəbul ediləcək.

Dəniz və okeanlara çıxışı olmayan 44 ölkə var ki, onlardan 32-si inkişaf etməkdədir. Onların arasında bir sıra MDB ölkələri - Mərkəzi Asiya ölkələri, Ermənistan və Belarus var. Coğrafi yerləşməsinə görə belə ölkələr üçün ticarət əməliyyatları orta hesabla 74% baha başa gəlir və sərhədyanı logistika sahilyanı ölkələrlə müqayisədə iki dəfə çox vaxt aparır. Belə ölkələr dünya ticarətinin cəmi 1,2%-ni təşkil edir ki, bu da qlobal iqtisadi tərəqqidən geri qalma riskini artırır.

BMT-nin dənizə çıxışı olmayan inkişaf etməkdə olan ölkələr üzrə ali nümayəndəsi Rabab Fatimə konfransı mənfi tendensiyaları aradan qaldırmaq üçün əsas fürsət adlandırıb. Konfrans iştirakçıları daha azad tranzitə nail olmaq, effektiv ticarət dəhlizləri yaratmaq, iqtisadi dayanıqlığı artırmaq və sabit maliyyələşdirməni təmin etmək üçün variantları axtaracaqlar. Məsələn, Belarus dənizə çıxışla bağlı problemlər barədə qəti bəyanat vermək üçün BMT platformasından istifadə etmək niyyətindədir. Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat katibi Anatoli Qlazın sözlərinə görə, ölkə BMT Konvensiyasında təsbit olunmuş dənizə çıxış və tranzit hüququnu pozan məhdudlaşdırıcı tədbirlərin nəticələrini hiss edir. "Belarus bir sıra dövlətləri beynəlxalq öhdəliklərini yerinə yetirməyə məcbur etmək niyyətindədir", - Qlaz qeyd edib.

“Belarusun qanuni hüquqlarının layiqli səviyyədə həyata keçirilməsində üzləşdiyi problemlərə diqqət yetirməyin vaxtı çatıb”, - Anatoli Qlaz bildirib. "Ola bilsin ki, biz əvvəllər bu məsələyə lazımi diqqət yetirmirdik, amma indi vəziyyət bərbad hala düşüb. Xüsusilə Baltikyanı ölkələr ölkəmizin dənizə çıxışını bilərəkdən məhdudlaşdırır, xarici aləmlə ticarət, iqtisadi və humanitar təmaslara mane olurlar. Bu dövlətlər öz coğrafi mövqelərindən hüquqi baxımdan açıq şəkildə sui-istifadə edirlər". Nümunə olaraq Anatoli Qlaz Litva, Latviya və Estoniya tərəfindən Belarus kalium gübrələrinin ixracına qoyulan qadağaları xatırladıb. O vurğulayıb ki, Belarus tərəfində Klaypeda limanındakı terminalların 30%-nə sahiblik kimi liman obyektlərinin olmasına baxmayaraq, tətbiq edilən məhdudiyyətlər dünya qiymətlərinin artmasına və gübrə çatışmazlığına gətirib çıxarır. Bu da öz növbəsində artıq ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsində çətinlik çəkən üçüncü ölkələrə mənfi təsir göstərir. Ermənistan prezidenti Vaaqn Xaçaturyan konfransda respublika üçün aktual əhəmiyyət kəsb edən tranzit və nəqliyyat əlaqələrinin inkişafını müzakirə etmək niyyətindədir.

Mərkəzi Asiyadakı bir sıra BMT proqram və layihələrində iştirak etmiş ekspert Derya Qarayev deyib: “Budəfəki konfrans dərin tənəzzüldə olan və nəinki yeni mənalar yaratmaq, həm də daim ortaya çıxan böhran və çağırışlara cavab vermək qabiliyyətini itirmiş BMT-nin digər nəticəsiz hadisələridir. BMT bürokratiyasının yuxarı və orta səviyyələrində kreativliyin olmaması və daha da vacibi, məsuliyyət hissi və reallıq hissinin itirilməsi, sürətlə dəyişən siyasi reallıqları və ya onların yaratdığı əlavə riskləri nəzərə almayan, yalan hekayələr və hətta bütün konsepsiyalarla, məsələn, Davamlı İnkişaf Məqsədləri ilə nəticələnir. Onlar sadəcə olaraq BMT-nin bütün spekulyasiyalarını inkar edir”.

Ekspertin fikrincə, Mərkəzi Asiya şəraiti üçün Əfqanıstan Koş-Təpə kanalının, Tacikistanda Roqun su elektrik stansiyasının tikintisinin, eləcə də bütün BMT-nin dəniz səviyyəsinin aşağı salınması kimi layihələrin yaratdığı risklər elementar təqlid üçün çərçivəsinin zərəri çox böyükdür. “BMT bürokratiyası həqiqətən də kəskin problem və çağırışları başa düşmək, onların aradan qaldırılması üçün təsirli tədbirlər görmək əvəzinə, əslində, həm region ölkələrinin hakimiyyət orqanlarını, həm də cəmiyyətlərini, daha geniş şəkildə desək, hazırda BMT-nin əsas fokus qrupu olan inkişaf etməkdə olan ölkələrin bütün icmalarını yanlış məlumatlandırır, onlara bir neçə növ ideoloji nəticələri təqdim edən və BMT-nin o vaxtkı heç bir ideoloji nəticələrini gətirməyən hesabatlar təklif edir. İqtisadiyyat, ekologiya, sosiologiya və s. çox sayda psevdoekspertin boşuna (və pul kisəsini) təmin etməkdən başqa, həm beynəlxalq, həm də milli səviyyədə BMT baş katibinin özünün, keçən həftə BMT-nin hesabatlarını heç kimin oxumadığını, hətta onları təşkilatın saytından yükləmək belə, onların heç bir məna kəsb etmədiyinə zəmanət vermir”.

Lakin bu, hər bir dövlətin suveren hüququdur. Bununla belə, həm təhlükəsizliyin, həm də inkişafın təmin edilməsi üçün digər, daha effektiv mexanizmlər üzərində düşünmək vacibdir. Təşkilatçılar Avazadakı bu tədbirin aktivlərinə BMT-nin fəaliyyəti ilə heç bir əlaqəsi olmayan digər, çoxdan mövcud olan nəqliyyat, logistika və digər layihələri bir daha vurğulamalıdırlar. Kənar mənalar və ideyalarla doldurulmalı olan bu cür hadisələrin uyğunsuzluğu, çox vaxt bir-birinə ziddiyyət təşkil edir.

V.VƏLİYEV