Dərman bazarı: idxaldan asılılıq və yerli istehsal

Əczaçılıq sənayesi hər bir ölkənin səhiyyə sisteminin strateji sütunlarından biridir. Müasir dövrdə dərman təhlükəsizliyi, yerli istehsalın təşkili, innovativ texnologiyaların tətbiqi və əczaçılıq məhsullarının ixrac potensialının artırılması dövlətlərin iqtisadi və sosial gündəliyində xüsusi yer tutur. Azərbaycan da son illərdə farmasevtika sənayesinin inkişafını milli prioritet kimi müəyyənləşdirərək, sahənin modernləşdirilməsi və rəqabət qabiliyyətinin artırılması istiqamətində mühüm addımlar atmışdır.
Azərbaycan uzun müddət dərman təminatında idxaldan asılı qalmışdır. Ölkədə əczaçılıq istehsalı XX əsrin sonlarına qədər məhdud şəkildə fəaliyyət göstərmiş, əsasən dərman preparatlarının qablaşdırılması və sadə tibbi məhsulların istehsalı ilə məhdudlaşmışdır. Lakin 2016-cı ildən başlayaraq dövlət tərəfindən qəbul olunan sənaye siyasəti bu sahədə yeni inkişaf mərhələsinin əsasını qoymuşdur. Pirallahı Sənaye Parkının farmasevtik klaster kimi formalaşdırılır, beynəlxalq şirkətlərlə (Rusiya, İran, Türkiyə, Avropa istehsalçıları) əməkdaşlıq layihələri əmələ gəlir, dərman vasitələrinin keyfiyyətinə nəzarəti gücləndirən Analitik Ekspertiza Mərkəzi modernləşdirilir və s. Hazırda Azərbaycanda bir sıra müəssisələr antibiotiklər, vitaminlər, infuziya məhlulları, şpris və digər tibbi məhsulların istehsalı ilə məşğuldur.
Hökməli qəsəbəsində “Scandens Pharmaceutical Industries Ltd” MMC-nin dərman preparatları istehsalı müəssisəsi açılıb. Beynəlxalq standartlara uyğun layihələndirilən müəssisə Almaniya, İsveçrə və İtaliyanın qabaqcıl texnologiya və avadanlıqları ilə təchiz olunub. İl ərzində müəssisədə antibiotiklər, diabetologiya, hepatologiya, kardiologiya, andrologiya, allerqologiya və qastroenterologiya sahələrinə aid təxminən 800 milyon ədəd tablet və kapsul dərman preparatı istehsal olunacaq. İstehsal olunan məhsullar həm daxili bazara çıxarılacaq, həm də gələcəkdə ixrac ediləcək. Müəssisədə 120 iş yeri yaradılıb.
Dəyəri 74 milyon manat olan layihə özəl investisiya hesabına həyata keçirilib. Şirkət İqtisadiyyat Nazirliyi tərəfindən verilmiş investisiya təşviqi sənədi hesabına idxal olunan avadanlıqlara görə 6,5 milyon manat güzəşt əldə edib. Müəssisənin fəaliyyətə başlaması Azərbaycanın əczaçılıq sənayesində yeni inkişaf mərhələsi kimi qiymətləndirilir. Burada xammaldan hazır məhsula qədər dərman preparatlarının istehsalının bütün mərhələləri həyata keçiriləcək. Yeni müəssisə ölkəmizdə əczaçılıq sənayesinin inkişafına və yerli istehsalın güclənməsinə töhfə verəcək. Yerli və beynəlxalq tələblərə cavab verən rəqabətqabiliyyətli məhsulların istehsalı ölkəmizin ixrac imkanlarını da genişləndirəcək.
Müəssisə, eyni zamanda, əczaçılıq sahəsində peşəkar kadrların hazırlanması və əməli bacarıqların inkişafı üçün baza rolunu oynayacaq. “Scandens Pharmaceutical Industries Ltd” MMC, Azərbaycan Tibb Universiteti, Macarıstanın Peç Universiteti və “Panon Pharma” şirkəti arasında imzalanmış dördtərəfli memorandum çərçivəsində burada əczaçı və qeyri-əczaçı ixtisasları üzrə qısa və uzunmüddətli təlim və təcrübə proqramlarının həyata keçirilməsi nəzərdə tutulub. Müəssisənin damında ümumi gücü 450 kVt/saat olan 710 ədəd Günəş paneli quraşdırılıb ki, enerji sərfiyyatının təxminən 40 faizi bu panellər vasitəsilə ödənəcək.
Əslində Azərbaycanda dərman istehsalı üçün çox yaxşı imkanlar, zəngin xammal bazası var. Lakin vacib olan bu potensial imkanları hazır məhsula çevirmək, ölkənin bahalı dərman idxalından asılılığını azaltmaqdır. Azərbaycanda əczaçılıq (farmasevtika) sənayesi son illərdə müəyyən tərpənişə nail olub. Pirallahı Sənaye Parkında əczaçılıq məhsullarının istehsalı üzrə xüsusi zonanın yaradılıb. Trend agentliyinin verdiyi məlumata görə, 2024-cü ildə Azərbaycanda istehsal olunan əczaçılıq məhsullarının dəyəri 20 milyon manata çatıb ki, bu da öncəki ilə nisbətən 81,5% artımı göstərir. “Scandens” zavodunun planında 50 növ dərman məhsulu istehsal etmək var, o cümlədən insulin kimi vacib preparatlar.
Dövlət ölkədə əczaçılıq sənayesinin inkişafında maraqlıdır. Çünki bu həm də insan kapitalı, vətəndaşların sağlamlığı ilə bağlı məsələdir. Dərman vasitələri haqqında” qanun çərçivəsində islahatlar gedir; dərmanların dövlət qeydiyyatı üzrə ekspertiza müddəti qısaldılıb (məsələn, qeydiyyat prosesi daha səmərəli edilə bilər). Dövlətin yerli istehsalı təşviq etmək üçün vergi və investisiya stimulları yaratdığı bildirilir. Eyni zamanda, tələbat artmaqdadır, eləcə də yerli istehsalın gücləndirilməsi ilə idxaldan asılılığın azaldılması strateji hədəfdir. Qanunvericilikdə islahatlar var, amma tənzimləmələr, keyfiyyət standartları, dərman keyfiyyəti və təhlükəsizlik məsələləri daim diqqətdə saxlanmalıdır.
Hələ ki, dərman bazarında idxaldan asılılıq qalmaqdadır, bu da risklər yaradır. Çünki yüksək texnologiyalı istehsal zavodları azdır, “Scandens” kimi layihələr olsa da, bunlar nisbi yenilikdir və hələ tam miqyasda deyil. Yüksək kapital tələb edən əczaçılıq sənayesi riskli sahədir. Dərman formulaları, klinik tədqiqatlar və innovativ dərmanlar yaratmaq sahəsində xarici yüksək reytinqli laboratoriyalarla müqayisədə Azərbaycanda resurslar məhduddur. Dövlətin əczaçılıq sektorunu strateji sahə kimi tanıması, tibbi siyasətdə dərman təminatını daha da gücləndirə və sabitliyi təmin edə bilər.
Amma bunlarla yanaşı, ölkəmizdə bu sahəyə investisiyaların cəlb edilməsi imkanları var. Xarici investisiyaların (məsələn, Macarıstan şirkətləri) gəlməsi əczaçılıq sənayesinin texnoloji inkişafını sürətləndirə bilər. Yerli istehsalın genişlənməsi ilə birlikdə Azərbaycanın əczaçılıq məhsullarını qonşu regionlara və beynəlxalq bazarlara ixrac etmək imkanı yarana bilər. Bitki mənşəli dərmanlar, yerli floradan istifadəsi və fitokimyəvi tədqiqatlar vasitəsilə unikal, yerli dərman preparatları hazırlamaq imkanları mövcuddur. Yerli ali təhsil müəssisələrinin əczaçılıq təhsili sistemini gücləndirməsi peşəkar kadr sayını və keyfiyyətini artıra bilər. Pirallahı Sənaye Parkı kimi zonalar müasir istehsal infrastrukturu və vergi təşviqləri ilə sənayenin mərkəzlərinə çevrilə bilər.
Hər halda Azərbaycanda əczaçılıq sənayesi ilkin inkişaf mərhələsinə qədəm qoyur. Yeni zavodlar, sənaye parkları, normativ islahatlar, təhsil və tədqiqatlar sahəsində aktiv addımlar atılır. Eyni zamanda, bir sıra çağırışlar var — investisiya riski, texnoloji boşluqlar, kadr çatışmazlığı və idxaldan asılılıq kimi məsələlər hələ tam həll olunmayıb. Gələcəkdə bu sektorun böyüməsi üçün böyük potensial var, xüsusən yerli istehsal gücünün artırılması, innovativ dərmanlar yaratmaq və ixrac bazarlarını genişləndirmək istiqamətində.
Ölkədə dərman bazarının təxminən 80–85%-i hələ də idxal hesabına təmin olunur. Bunun əsas səbəbləri: yüksək texnoloji istehsal xətlərinin çatışmazlığı; xammalın əksər hissəsinin xaricdən alınması; yerli istehsalın çeşid məhdudluğu; beynəlxalq GMP standartlarının geniş tətbiq olunmamasıdır. Dövlət Statistika Komitəsinin “Azərbaycan rəqəmlərdə” hesabatına görə, “əsas əczaçılıq məhsulları”nın istehsal dəyəri: 2021-ci ildə 10,4 milyon manat, 2022-ci ildə 16,4 milyon manat, 2023-cü ildə 21,0 milyon manat olub. Bununla belə, son illərdə yerli istehsalın payında artım müşahidə olunur. Xüsusilə infuziya məhlulları, antiseptik məhsullar, bəzi həblər və tibbi ləvazimatların istehsalı daxili bazarın müəyyən hissəsini əvəz etmişdir.
Əczaçılıq bazarı əsasən topdansatış və pərakəndə şəbəkə üzərində qurulub. Özəl sektorun payı üstünlük təşkil edir. Qiymətlərin tənzimlənməsi dövlət tərəfindən aparılır ki, bu da istehlakçı üçün əlverişlidir, lakin istehsalçıların rentabellik imkanlarını hansısa qədər məhdudlaşdırır. Azərbaycan əczaçılıq sənayesi innovasiya baxımından hələ ilkin mərhələdədir. Çünki elmi-tədqiqat institutlarının farmasevtika sənayesi ilə əlaqəsi zəifdir; biotexnologiya, molekulyar dərmanların istehsalı istiqamətində fəaliyyət məhduddur; yüksək texnologiyalı dərmanların istehsalı hələ başlamayıb. Lakin Pirallahı Sənaye Parkında bir neçə yüksək texnologiyalı layihə planlaşdırılır ki, bunlar gələcək inkişaf üçün strateji baza yarada bilər. Azərbaycanın coğrafi mövqeyi Yaxın Şərq, Mərkəzi Asiya və Qafqaz ölkələri üçün dərman tranziti və istehsal mərkəzi kimi böyük imkan yaradır. Azərbaycanın əczaçılıq sənayesi hazırda keçid dövrünü yaşayır: bir tərəfdə yüksək idxal asılılığı və texnoloji məhdudiyyətlər, digər tərəfdə isə dövlət dəstəyi, yeni sənaye parkları və artan investisiya marağı mövcuddur. Mövcud təşəbbüslərin davam etdirilməsi, innovasiya və tədqiqatlar, beynəlxalq standartların tətbiqi ölkənin həm daxili dərman təhlükəsizliyinin təminində, həm də regional farmasevtik mərkəzə çevrilməsində həlledici rol oynaya bilər.
Mahir Həmzəoğlu