DOĞULMAMIŞ UŞAQ ÜÇÜN KADDİŞ Etibar Əliyevin YAZISI

Elm və təhsil bilicisi, maarifçi Etibar Əliyevin "BAZAR GÜNÜ OXULARI" silsiləsindən növbəti yazısını təqdim edirik:

Macarıstan yazıçısı İmre Kertez 1929-cu ildə Budapeştdə yəhudi ailəsində anadan olub. İmre 15 yaşında zorla Auşvits həbs düşərgəsinə göndərilib, 1945-ci ildə sağ qalan məhbuslarla birgə azadlığa çıxıb. O dəhşətli illərin xatirələri Kertez yaradıcılığının istiqamətini müəyyənləşdirib. Konsentrasiya düşərgəsi və daim Damokl qılıncı kimi başı üzərində sallanan ölüm təhlükəsi onun “təhsil aldığı universitet” olub. Müharibədən sonra Kertez jurnalist kimi fəaliyyət göstərmiş və alman ədəbiyyatının tərcüməçisi işləmişdir.

Onun “İngilis bayrağı” adlı ilk romanı 1975-ci ildə işıq üzü görüb. Dustaqların faşist cəhənnəmindən azad olunmalarına baxmayaraq, Kertezin hər bir əsəri oxucunu yenidən düşərgənin baraklarına, meyit qalaqlarına, insan mənəviyyatını təhqir edən dözülməz şəraitə qaytarır. Yazıçı göstərir ki, bu cəhənnəm təndirində də dustaqlar insan ləyaqətlərini qoruyub saxlayırdılar – onlar nifrət edir, sevir, hətta gülür, ən əsası isə düşünür və mühakimə edirdilər.

“Məzlum” əsərinin baş qəhrəmanı uşaq ikən konsentrasiya düşərgəsinə düşür. Lakin o, uyğunlaşa bilir və sağ qalır. Alternativ reallıqdan xəbəri olmadığına görə o, düşərgə həyatını gerçəklik kimi, norma kimi qəbul edir. Onun üçün düşərgə həyatı qapalı dalanları ilə yanaşı, xoşbəxt anlara da malikdir. Əsərin qəhrəmanının uşaq baxışı kənardan müşahidə aparmağı mümkünsüz edir, ona görə də ətrafında baş verənlərin dərin mənasını dərk etmir.

Kertezin mətnində vəziyyətin sadəcə olaraq məcbur etdiyi daxili etiraz (hətta sadə müqavimət belə) yoxdur; onda nə əxlaq, nə də nəticə mövcuddur. Bu isə, görünür, oxucunu ən çox şok vəziyyətinə salan məqamdır. Konsentrasiya düşərgəsinin reallığı təmizdir və yad göz yaşlarından xalidir; sanki özün öz əllərini buz kimi soyuq suya salırsan və tədricən barmaqların donur. Kertez biganə şəkildə qeyd edir: “Həyat uyğunlaşmaqdır.”

Yazıçı Nobel nitqində bu mövzunu davam etdirir: “Mən, günlərin bir günü, 1955-ci ilin yazında bu fikrə gəldim ki, təkcə bir reallıq mövcuddur – bu reallıq mən özüməm, mənim həyatımdır. Bu zərif hədiyyə mənə qeyri-müəyyən müddətə verilib. Bu reallığı yad, anlaşılmaz qüvvələr özününküləşdiriblər, eybəcərləşdiriblər, eyniləşdiriblər. Amma mən onu tarix adlanan şeyin, iyrənc Avstraliya kərtənkələsinin əlindən almalıyam, çünki bu hədiyyə yalnız mənə məxsusdur. Ondan öz kefim istədiyi kimi istifadə etməliyəm.”

Yazıçının “Doğulmamış uşaq üçün kaddiş” romanı da faşist düşərgəsinin dözülməz mühiti haqqındadır. Kaddiş – ivrit dilində Allahın adının və onun müqəddəsliyinin mədh edilməsidir (Böyük Yəhudi Lüğəti). Ədəbiyyatçılar onun faşist düşərgəsində dustaqlar haqqında yazdığı avtobioqrafik novellalarını “şəxsiyyət kövrəkliyini tarixin barbar istibdadına qarşı qoyulması kimi” qiymətləndirirlər.

Kertez bu əsəri vasitəsilə xeyir və şərə fərqli baxışlarını irəli sürür. Bu baxış, şübhəsiz ki, müasir ənənəvi baxışlardan fərqlidir. “İstənilən şərin rasional motivi var. İstənilən rəzillik və yaramazlığı rasional toplananlar və motivlərin cəmindən ibarət olan riyazi formul kimi göstərmək mümkündür. Əksinə, bu dünyada xeyir qeyri-rasionaldır.”

Kertez deyirdi: “Bu səbəbdən məni artıq əsilzadə qəsbkarlar, hökmdarlar və kanslerlər maraqlandırmır. Onların mənəvi həyatında maraqlı heç nə yoxdur. Məni artıq çoxdandır ki, möminlər maraqlandırır. Mən onlarda maraqlı və əlçatmaz olan nəsə axtarıram. Burada təmiz rasional izah tapmaq mümkün deyil.”

2002-ci ildə Auşvitsin keçmiş dustağı İmre Kertez “yaradıcılığında cəmiyyətin fərdə qarşı fəal təcavüzünə rəğmən fərdin yaşamaq iqtidarında olması və düşünmək qabiliyyətindən nə üçün məhrum olmaması sualına optimist cavabına görə” ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görüldü.

İmre Kertez təqdim olunma mərasimində söylədiyi nitqdə çox maraqlı bir məqama toxunur: “Mən etirafdan başlamalıyam – ola bilər, bu etiraf qəribə görünsün, amma tamamilə səmimidir. Bu ilin Nobel mükafatını almaq məqsədilə Stokholma gəlmək üçün təyyarənin göyərtəsinə qalxdığım dəqiqədə kürəyimlə gözəgörünməz, soyuqqanlı müşahidəçinin ciddi baxışlarını duydum. Gözlənilmədən hamının diqqət mərkəzində olduğum bu təntənəli anda, mən özümü birdən-birə əsərləri bütün dünyada oxunan yazıçı kimi yox, həmin sərt müşahidəçinin təsiri altında olduğumu daha çox hiss elədim. Yalnız ona ümid bəsləyə bilərəm ki, bu qədər əhəmiyyətli hadisə münasibətilə mənə icazə verilən nitq ikiləşməsinin öhdəsindən gəlməyə, məndə mövcud olan iki şəxsiyyəti birləşdirməyə imkan verəcək.”

Yazıçının təsvirindən görsənir ki, ona mübarizə aparmaq və yazmaq istəyi hansısa gözəgörünməz qüvvə tərəfindən diqtə edilirmiş.

Kertez bu məşhur nitqində dilin başına açılan oyunlardan da danışır: “Mən heç də istehza eləmirəm, amma hər halda, sözlərimdə istehza hiss olunursa, onda xahiş edirəm, iyirminci yüzillikdə dilin, sözün başına nə gətirildiyi barədə fikirləşəsiniz. Çox güman, dövrümüzün yazıçılarının ən başlıca, heyrətamiz kəşflərindən biri ondan ibarətdir ki, dil bizə artıq uzaq əcdadlarımızın mədəniyyətindən miras qalmış vəziyyətləri, daha real prosesləri təsvir eləmək, birmənalı anlayışları ifadə eləmək üçün yaramır. Kafkanı, Oruelli yada salaq – onların əlində əvvəlki dil səpələnir, dağılırdı. Onlar elə bil, külü göstərmək üçün ocağın içinə atırdılar, həmin küldən yeni, bu vaxtadək bizə məlum olmayan işarələr çıxırdı. Yazıçının nisbətən məhdud, belə demək mümkünsə, yorğun, üstəlik, çökən diktatura şəraitində sahib olduğu azadlıqdan böyük azadlıq təsəvvür eləmək olarmı?

Altmışıncı illərdə Macarıstan diktaturası elə səviyyəyə yetişdi ki, istəsəydim, onu hətta ictimai həmrəylik də adlandırardım… Belə razılığın bataqlığında insan ya tamam-kamal mübarizədən əl çəkirdi, ya da hər halda, onu daxili azadlığa aparıb çıxaran daşlı-kəsəkli cığırlar tapırdı. Yazıçılıq peşəsi ilə məşğul olmaq adamdan o qədər də xərc tələb etmir – kağız, qələm bəs edir. Hər səhər narazı, bezgin halda yuxudan oyanıb dərhal təsvir etmək istədiyim aləmə düşürdüm. Yetərincə tez anladım ki, totalitar məntiqin zülmü altında əziyyət çəkən adamı başqa totalitar sistemə köçürə-köçürə təsvir edirəm.

Yox, yəqin, başqa cür də yazmağa çalışırdım. Onda da güman ki, həqiqəti, amma başqa həqiqəti qələmə almağımdan çəkinirdim. Kitabların, ideyaların azad bazarında mən də bəlkə romanın daha parlaq, cəlbedici formaları üzərində baş sındırardım: məsələn, yalnız ən təsiredici epizodlar haqqında söhbət açmaq üçün romanın zaman çərçivəsini dağıdardım. Mənim hekayətimdə həbs düşərgəsinə atılmış qəhrəman öz zamanında yaşamır – hər şeydən, zamandan, dildən, şəxsiyyətdən məhrumdur. O, xatırlamır, yalnız mövcud olur. Buna görə, bədbəxt qəhrəmanıma ardıcıl nəqlin çıxılmaz boşluğunda titrəməkdən başqa bir şey qalmır. Yadda qalan faciəvi, böyük epizodlar əvəzinə bir an içində o, hər şeyi yaşamalı olur. Bu isə, həyatın özündən az ağır, yeksənəq deyil.”

İmre Kertez indi də inanır ki, bəşəriyyət fəlakətli bir dövrün kəndarındadır. Bu kəndar – ölüm düşərgələrinin legitimliyidir. “Osvensimdən sonra onu təkzib edən nəsə baş verməyib. Mənim əsərlərimdə Xolokost keçmiş zamanda təqdim olunmur.”