BİR RİYAZİYYATÇININ MANİFESTİ Etibar Əliyevin YAZISI

Elm və təhsil bilicisi, maarifçi Etibar Əliyevin "BAZAR GÜNÜ OXULARI" silsiləsindən növbəti yazısını təqdim edirik:

Riyaziyyat, fizika, kimya, biologiya üzrə keçirilən Beynəlxalq olimpiadalarda iştirak edən bütün çinli şagirdlərin qızıl medal qazanmasının sirri nədədir? Nəhəng Çin riyaziyyatçısı Yau Şintunun bioqrafiyasını oxuduqdan sonra sualın cavabını tapdım.

Yau Şintun kimdir?

Yau Şintun 22 yaşında Berklidə dissertasiya müdafiə etdikdən sonra Stenford Universitetində, Prinston Perspektiv Tədqiqatlar İnstitutunda işləmişdir. 2008-ci ildən Harvard Universitetində Riyaziyyat fakültəsinə rəhbərlik edir. Riyaziyyat elminin differensial həndəsə və topologiya sahələrinə böyük töhfələr vermişdir. 

Yau Şintun Kalabi hipotezini (indi Kalabi–Yau hipotezi adlanır) isbat etdiyinə görə 1982-ci ildə riyaziyyat üzrə ən yüksək mükafat sayılan Filds medalına layiq görülmüşdür. Bu nəzəriyyə təmiz riyaziyyatla yanaşı, riyazi fizika üçün də çox böyük əhəmiyyət daşıyır və bununla çinli riyaziyyatçı tərəfindən strun nəzəriyyəsinin əsası qoyulmuşdur. Bununla yanaşı, Şintun riyazi-fizikada – ümumi nisbilik nəzəriyyəsində “müsbət enerji haqqında teoremi” isbat etmişdir.

Yau Şintun “Həyatımın konturu” kitabında yazır: “Mən 1949-cu ilin payız ayında Çində Kommunist inqilabının alovlandığı vaxtlarda dünyaya gəlmişəm. Bir neçə aydan sonra ailəmiz Honq Konqa köçüb. Biz Honq Konqa yüz minlərlə çinli kimi qaçqın düşəndə atam müəllim kimi uzun müddət işsiz qaldı. Ailəmiz 8 nəfərdən ibarət idi. Kasıb ailə olduğumuza görə qidalanmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə edirdik. Məsələn, uşaq vaxtı məhsul yığımından sonra yerdə qalan kartofu sevinclə yığır, düyü sahələrində eşələnib dadlı sulu fındıq toplayırdıq. Bununla yanaşı, biz qurbağa da ovlayırdıq. Qurbağa ilə oynamaq çox maraqlı idi: irilərini dərhal bişirib yeyirdik. Bizi qorxudan yeganə heyvan zəli idi. Əlimizə və ayağımıza yapışanda qopmaq bilmirdi. Anam hər gün ərzaq almaq üçün şəhərə yollanırdı. Səhər tezdən insanlar məhsullarını satmaq üçün yolun kənarına yığırdılar. Ticarət qeyri-qanuni olduğundan polis onları qovurdu. Panika və xaos yaranırdı. Mən insanların yaşamaq üçün itirdikləri mallarına çox təəssüflənirdim. Biz sadəcə yaşamaq üçün mübarizə aparırdıq. Səbirsizliklə bayramları gözləyirdik. Yoxsul olmağımıza baxmayaraq anam Yeni il bayramına bir ay qalmış hazırlıq işləri görürdü.

... Oxuduğum məktəbdə ayaqyolu 5-6 dəqiqəlik məsafədə yerləşirdi. Yuxarı sinif şagirdləri orada gizlənir və opium çəkirdilər. Buna görə də çalışırdıq ki, ayaqyoluna nadir hallarda gedək. 4-cü sinifdə yaxşı oxumağa başladım. Anam buna çox sevindi. 5-ci sinifdə bizə ingilis dili dərsi keçməyə başladılar. Bir dəfə sinif yoldaşlarımla dərsdən evə gələndə bir qrup xuliqanla rastlaşdıq. Mən vəziyyəti analiz etdim və anladım ki, onlar çox güclüdürlər. Dostlarıma dedim ki, müdafiə mövqeyində durmalıyıq. Necə? Ovcuma bir neçə daş yığıb onlara tərəf atmağa başladım. Onlar qorxub qaçdılar. Həmin gündən qəhrəmanlığım dillər əzbəri oldu və məni sinifdə özlərinə lider seçdilər. Uşaq yaşlarımdan ruhumun gücü gələcəkdə mürəkkəb situasiyalardan baş çıxarmaqda mənə yardımçı oldu.

Honq Konqda ən yaxşı özəl orta məktəbin direktoru atamın dostu idi. Mən qəbul imtahanı verib bu məktəbə daxil oldum. Məktəbin məzunu Deniel Tsuy (məndən 10 yaş böyükdür) 1998-ci ildə fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Məktəbin 8 məzunu Amerika Milli Elmlər Akademiyasının üzvüdür. Bu məktəbin məzunlarından biri də Harvard Universitetinin professoru, nəhəng riyaziyyatçı Siu Yumtundur. Təhsilimin ikinci ilində mən riyaziyyatın dadını duydum. Bizim güclü müəllimlərimizdən biri Evklid həndəsəsini tədris edirdi. Başa düşdüm ki, 5 sadə aksiomu dərk etməklə nə qədər uzaqlara getmək, saysız-hesabsız teoremlər isbat etmək mümkündür və sərbəst şəkildə riyaziyyatla “oynamağa” başladım. 10-cu sinifdən repetitorluğa başladım. Əlbəttə, atamın vəfatından sonra dolanışığımız çətinləşmişdi.

Böyük riyaziyyatçını məftun edən dərslik

Şintun yazır: “Mən nəhəng Çin riyaziyyatçısı Xua Logenin kitabı ilə tanışlıqdan sonra yeni impuls qazandım. Bu kitab ədədlər nəzəriyyəsinə aid idi və mənim ali riyaziyyatla tanışlığıma yol açdı. Kitab mənim üçün əsl kəşf idi. Anladım ki, riyaziyyat öz gözəlliyi ilə insana zövq verməlidir. Və dərhal duydum ki, riyaziyyat mənim peşəmdir. 11-ci sinifdə mən differensial və inteqral hesablamaları öyrəndim. Qənaətə gəldim ki, çinli olan da beynəlxalq səviyyəli riyaziyyatçı ola bilər. Biz uzun illər natamamlıq kompleksində yaşamışıq. Lakin Yanq Çjen və Li Tsindau 1957-ci ildə fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görüldükdən sonra bu kompleks bir qədər azaldı. Yanq Honq Konqda mühazirə oxumağa gələndə mən 10-cu sinifdə oxuyurdum. Beləliklə, imtahanlardan yüksək bal toplayıb Honq Konqda Çin Universitetinə daxil oldum. Bu universitetdə ən parlaq ağllar dərs keçirdi. Universitetin rektoru Berklidə Kaliforniya Universitetindən gəlmiş Li idi. Onun Berklidən dəvət etdiyi Stiven Sallaf mənim böyük riyaziyyatçı kimi yetişməyimdə mühüm rol oynadı. İstedadımı duyan kimi mənim Berklidə təhsil almağıma yardımçı oldu”.

Şintun Filds medalına layiq görüldükdən sonra Çin hökumətinə “Riyaziyyat Mərkəzi”nin yaradılması ideyasını verir. Mərkəzin tikintisi 1998-ci ildə başa çatır və onu mərkəzə direktor təyin edirlər. Çin riyaziyyatçılarının 1-ci konqresi 1998-ci ilin 12–16 dekabrında Çinin Mərkəzi Böyük Xalq Zalında keçirildi. Çin əsilli iki nəfər qızıl medal qazananların hərəsinə 25 000 dollar, dörd nəfər bürünc medal qazananların hərəsinə isə 10 000 dollar pul mükafatı verildi. Hər üç ildən bir mükafat uğrunda yarışda 300 məktəb və 850 komandadan 2000-dən çox şagird iştirak edir. 2015-ci ildə 24 Riyaziyyat mükafatı laureatının yarısı dünyanın aparıcı universitet və kolleclərinə daxil oldular. 

Şintun yazır: “Mən o zaman şübhə etmirdim ki, onlar tədrisi başa vurduqdan sonra vətənə qayıdıb töhfələrini verəcəklər. Biz riyaziyyatçıların varlanmaq fikri yoxdur, yaxud hansısa sülalə yaratmağa cəhd etmirik, əbədi həqiqət yolunda bizi irəli aparan nəzəriyyə və tənliklər axtarışındayıq. Riyaziyyat elmi dövləti varlı və qüdrətli etmək gücünə malikdir. Ona görə ki, bu elm bütün tətbiqi elmlərin fundamentini təşkil edir. Bununla yanaşı, riyaziyyata sahib çıxmaq ölkədə sülhün və sabitliyin qorunmasının qarantı ola bilər. Bizim disiplin müasir cəmiyyətdə həyatın dayanıqlığı və planlaşdırılmasında əvəzsiz rol oynayır".

Şintunun təşəbbüsü ilə Çində fizika üzrə “Məktəbli mükafatı”, 2016-cı ildə isə biologiya və kimya üzrə “Məktəbli mükafatı” təsis olundu. Hər il məşhur fiziklər Brayan Qrin, fizika üzrə Nobel mükafatı laureatı Devid Qross, məşhur riyaziyyatçılar Con Koats, Terens Tao Çinə münsif kimi dəvət olunurlar.

Şintunun etirafı: “Mən yaşlaşmışam, yaddaşımda da problem var. Qorxuram ki, indi mənim təklif etdiyim isbatlar kolleqa və dostlarımı qane etməsin. Yəni mən artıq tədqiqatlarla məhsuldar məşğul ola bilmirəm və bütün gücümü dərs deməyə yönəltmişəm. İndiki anda mənim 70 aspirantım PhD dərəcəsi üzrə müdafiə edib. Hamilton bir dəfə dedi ki, mən ən istedadlıları seçərək mürəkkəb məsələləri həll edənlərin birliyini yaratmışam. Düşünürəm ki, o haqlıdır, bütün hallarda qürur duyuram – bu uşaqlar ediblər və gələcək üçün də edəcəklər. Vaxt gələcək mən dərs deməyə də yaramayacağam. Bu anda kölgəyə çəkiləcəyəm və bunu könüllü edəcəyəm”.

Zəruri qeyd: Pakistanlı fizik, Nobel mükafatı laureatı Əbdüs Salam 300-dən çox fizik və riyaziyyatçı yetişdirdi. Kimya üzrə Nobel mükafatı laureatı Aziz Sancar Amerikada “Türk evi” yaratdı və öz sahəsi üzrə xeyli sayda türk yetişdirir. Kimya üzrə Nobel mükafatı laureatı Əhməd Zevayl bütün ömrünü Misirdə orta təhsilin inkişafına həsr etdi. 

Bəs biz? Azərbaycanda istedadlı riyaziyyatçılar və fiziklər yetişib. Faydası nə olub?

Mirabbas Qasımov siyasətə qurşandı, özünü məhv etdi. Arif Babayev qısa ömrünü dekan vəzifəsində çürüdü. Bir Yusif Məmmədov da var. Hər yerdə deyir ki, cavan yaşlarımda doktorluq müdafiə etmişəm. Sonra vəzifəyə canatma onu Pedaqoji Universitetdə rektor vəzifəsinə gətirdi. Oranı da yaman günə qoydu. Allah qoymasa Hamlet İsaxanlıya da yaxşı riyaziyyatçı deyirlər. Yaratdığı universitetdə “Riyaziyyat mərkəzi” yaratmaq əvəzinə “Şeir, sənət məktəbi” yaradıb. Özü də şeir yazır. Yaratdığı özəl ali məktəbdən sərvət toplayır. Digər istedadlı riyaziyyatçı, fizik və kimyaçılar isə dabana tüpürüb ölkədən qaçıblar. İstedadlı uşaqlar üçün “Yay məktəbi” belə təşkil etmirlər. Vətəndən küsüblər axı! Şəxsi mənafeyini ictimai mənafedən üstün tutan alimdənsə bir çoban daha çox fayda verə bilər.

Şintun kimi alimlərə eşq olsun!