ƏNVƏR MƏMMƏDOV: Sovet tele radiosunun əsas siması

Nəriman Əbdulrəhmanlı

İkinci Dünya müharibəsi başa çatandan sonra, 1945-ci ilin dekabr ayından 1946-cı ilin fevral ayınadək davam eləyən Nürnberq Beynəlxalq Hərbi Tribunalında həmyerlimiz, Azərbaycanda ərəbşünaslıq məktəbinin əsasını qoymuş Ələsgər Məmmədovun SSRİ Xarici İşlər Nazirliyinin xətti ilə alman dili tərcüməçisi kimi iştirak elədiyi barədə çox yazılıb.

Amma çoxları həmin prosesdə daha bir soydaşımızın - Ənvər Məmmədovun Stalinqrad döyüşlərində əsr düşmüş feldmarşal Paülyüsün verdiyi ifadəini rus dilinə çevirdiyini bilmir.

Üstəlik, Ənvər Məmmədov keçmiş SSRİ-nin Dövlət Radio və Televiziya Verilişləri Komitəsi sədrinin birinci müavini kimi mühüm vəzifədə çalışıb, ölkənin ən nüfuzlu mətbuat rəhbərlərindən biri kimi tanınıb.

Onun yetərincə ibrətamiz ömür yolu var...

1.Çilingərlikdən diplomatiyaya...

Ənvər Nazim oğlu Məmmədov 1923-cü il avqustun 13-də Bakıda müəllim ailəsində anadan olub. Uşaqlıq çağları çalxantılı 30-cu illərə təsadüf edib. Atası Nazim Rauf oğlu o təhlükəli dövrdən salamat çıxa bilməyib, saxta ittihamlarla həbs olunub, uzun müddət həbsxanada yatıb və 1949-cu ildə vəfat eləyib. İdarələrin birində makinaçı-kargüzar işləyən anası Olqa Alekseyevna İvanova Ənvəri çətinliklə böyüdüb.

Ənvər natamam orta məktəbin yeddinci sinfini bitirəndə ailələrinin maddi vəziyyəti üzündən çilingər köməkçisi işləyib, eyni zamanda, axşam məktəbində orta təhsilini də tamamlayıb. Təyyarəçi olmaq istəyirdi. Təhsilini başa vurduğu il – 1941-ci ilin iyununda - aviasiya məktəbinə müdavim qəbul olundu. Arzusu artıq başlamış müharibədə təyyarəçi kimi iştirak eləmək idi.

Amma təlim məşqlərinin birində aldığı ağır zədə Ənvərin arzusunun gerçəkləşməsinə imkan vermədi. Artıq uçuş üçün yaramadığına görə, məktəbdən xaric edilən oğlan böyük sarsıntı keçirirdi. Ona elə gəlirdi ki, bundan sonra həyatını arxa cəbhədə, güzəran qayğılarıyla əllləşməklə keçirəcək. Uşaqlıqdan dil öyrənməyə olan həvəsinin ömür yolunu müəyyənləşdirəcəyi hələ ağlına belə gəlmirdi...

2.Hərbi tərcüməçilikdən diplomatiyaya

Elə həmin il də 18 yaşlı Ənvər Məmmədovu Qızıl Ordu Baş Qərargahı kəşfiyyat xidmətinin nəzdindəki hərbi tərcüməçi kurslarına göndərdirlər. O, ingilis və italyan dillərini çox asanlıqla mənimsəyir, üstəlik, alman və fransızcanı sərbəst öyrənirdi. Hətta kursları bitirib kəşfiyyat xidmətinə göndəriləndə belə, dil öyrənmək onun həyatının bir parçasına çevrilmişdi. Həmin dövrdə alman casusları Bakı neftinə hücum etməyi planlaşdırdıqlarından, Ənvərin rəhbərlik elədiyi komanda bu yönümdə baş verən təxribatların qarşısını almaqla məşğul idi.

Gənc Ənvər Məmmədov mükəmməl dil qabiliyyətinə, həm də təşkilatçılıq bacarığına görə diqqətdən kənarda qalmadı, 1943-cü ildən ordu sıralarından tərxis edilib SSRİ Xalq Xarici İşlər Komissarlığının sərəncamına göndərildi. Cəmi bir il ərzində lazımi diplomatik etiketləri mənimsəyən gənc komissarlığın ən perspektivli əməkdaşları siyahısına daxil edildi.

1944-1945-ci illərdə İtaliyadakı sovet səfirliyinin mətbuat katibi çalışan Ənvər Məmmədov həm italyan və alman dilləri sahəsində biliyini cilaladı, həm də ekstremal şəraitdə işləmək qabiliyyətini büruzə verdi. Müharibə şəraitində olan ölkədəki səfirlikdə cəmi 3 nəfər - səfir, birinci katib və tərcüməçi – işlədiyinə görə, o, həm partiyalar, mətbuat orqanları ilə təmasda olur, həm də digər zəruri işlərdə köməyini əsirgəmirdi.

Əlbəttə ki, təhlükəli də olsa, İtaliyada və Almaniyadakı mövcud və İkinci Dünya müharibəsinin başlanmasına səbəb olan faşist rejimlərinə qarşı fəaliyyət göstərən müxalif düşüncəli insanlar və partizan dəstələrinin nümayəndələriy ilə təmas qurmaq da onun başlıca vəzifələrindən biriydi.

3.Feldmarşal fon Paülyüsün tərcüməçisi

İkinci Dünya müharibəsi Hitler və Mussolini rejimlərinin süqutuyla başa çatdı, qalib müttəfiq dövlətlər məğlubiyyətə uğradılmış nasist rejminin rəhbərlərini mühakimə eləmək üçün 1945-1949-cu illərdə fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Nürnberq Hərbi Tribunalı qurdular. ABŞ, İngiltərə, Fransa və SSRİ-dən göndərilmiş hakimlər Martin Borman, Rudolf Hess, Yoahim von Ribbentrop... kimi mühharibə canilərini mühakimə eləyirdilər. Bir qədər əvvəl özlərini dünyanın hakimi sayan nasist liderləri sülhə qarşı sui-qəsd, sülhə qarşı cinayətlər, müharibə cinayətləri, nsanlığa qarşı cinayətlər ittihamları ilə mühakimə olunurdular. Birinci məhkəmədə nasist rejimi rəhbərliyindən 22 nəfər prosesə cəlb edilmişdi.

Həmin vaxt Xarici İşlər Nazirliyinin sərəncamında olan Ənvər Məmmədov prosesin bilavasitə iştirakçısı olmaq imkanı qazanmışdı. O sonralar həmin məqamı belə xatırlayırdı: “Nyurnberq prosesində iştirak eləmək arzum olub-olmadığını soruşdular. Tərçümə bürosunun rəis müavini kimi çalışmalı idim. Çox arzulayırdım ki, o alçaq və qatilləri həbsxana divarları arasında görüm. Çünki onların torpaqlarımızda nələr törətdiklərinin şahidi idim...”

Ənvər Məmmədov nümayəndə heyəti tərcümə bürosu rəhbərinin müavini olmaqla yanaşı, XİN-nin prosesdəki təmsilçisi vəzifəsini də yerinə yetirirdi. Eyni zamanda, sovet nümayəndə heyəti məşhur hərbi əsir feldmarşal Fridrix fon Paülyüsün ifadələrini rus dilinə çevirməyi də ona həvalə eləmişdi. Qərb müttəfiqləri və ABŞ feldmarşalın prosesdə iştirakında maraqlı olmasalar da, gənc kəşfiyyatçı-tərcüməçi onu Sovet-Amerika işğal zonaları sərhədində qarşılaya, gizlicə Nürnberqə çatdıra bilmişdi. Sonralar o, həmin məqamı belə xatırlayırdı: “Tribunal Amerika zonrasında yerləşirdi, zonalar arasındakı sərhədsə dinc vaxtının dövlət sərhədini xatırladırdı, hər yerdə postlar qoyulmuşdu, o postlardan nəzərə çarpmadan keçmək lazım idi. İki il döyüşən orduda olduğuma, həm də hərbi kəşfiyyatı mənimsədiyimə, ingilis dilindən əlavə alman, fransız və italyan dilləri bildiyimə görə, Paulüslə birgə sovet zonasından Amerika zonrasına maneəsiz keçə bildik...”

Cəmi 23 yaşı olsa da, vəzifəsinin öhdəsindən bacarıqla, həm də yüksək peşəkarlıqla gəlməsi Ənvər Məmmədovun böyük nüfuz qazanmasını şərtləndirdi. Faşizmin iç üzünü açan feldmarşalın ifadələri Nürnberq prosesinin ən böyük uğurlarından biri sayılırdı.

4.Tərcüməçilikdən mətbuata

Deyilənə görə, Ənvər Məmmədova ilk dəfə diplomatik missiya həvalə olunanda ölkənin xarici işlər naziri Vyaçeslav Molotov etiraz eləyib: “Bu kimdi? Tatardı? Onun bu cür yüksək vəzifəyə göndərirsiniz, necə işləyəcəyisə məlum deyil”. Amma az sonra Molotov tərcüməçinin zəngin təcrübəsindən xəbər tutub, təyinatına razılıq verib.

Ənvər Məmmədov Nürnberq sınağından qayıdandan sonra ailə qursa, Xarici İşlər Nazirliyində tərcüməçi kimi çalışsa da, ali təhsil almaq, gələcək həyatını müəyyənləşdirmək arzusundaydı. Elə bu arzu da onu Birinci Moskva Dövlət Xarici Dillər İnstitutuna aparıb çıxardı. Şübhəsiz, o, təhsil müddətində də Xarici İşlər Nazirliyinin diqqətindən kənarda qalmadı: kəşfiyyat təcrübəsi, dil biliyi, diplomatik səriştəsi olan belə bir kadr poststalin dövrü xarici siyasəti üçün çox qiymətliydi.

1953-cü ildə təhsilini vurandan sonra Ənvər Məmmədov üç il ABŞ, İngiltərə və Latın Amerikasına yayım üzrə Baş redaksiyanın baş redaktoru vəzifəsini yerinə yetirdi. 1956-cı ildə Amerikaya ən yaxşı diplomatik qüvvələr göndərməyə çalışan Nikita Xruşşov cavan, həm də artıq yetərincə təcrübəsi olan Ənvər Məmmədovu da həmin siyahıya daxil elədi. O üç il SSRİ-nin ABŞ-dakı səfirliyində müşavir-nümayəndə (səfirdən sonra ikinci şəxs) və “USSR” jurnalının baş redaktoru oldu.

(ardı var)

Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

QEYD: Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə çap olunur