Ərzaq təhlükəsizliyi: 17 ölkə bəzi ərzaqların ixracına qadağa qoyub

Rusiyanın Ukraynaya təcavüzündən sonra bir sıra ölkələrin ərzaq siyasətində dəyişikliklər müşhidə edilir. Qlobal ərzaq böhranı, daxili tədarükün artırılması və qiymətlərin aşağı salınması məqsədi ilə ölkələr tərəfindən tətbiq edilən ərzaq və gübrə ticarətinə məhdudiyyətlərin sayının artması ilə bu sahədə vəziyyət daha da pisləşib.
Dünya Bankının məlumatlarına əsasən 2024-cü ilin noyabrına qədər 17 ölkə 22 ərzaq növünün ixracına qadağa, 8-i isə ixracı məhdudlaşdıran 12 tədbir həyata keçirib. Bir çox aşağı və orta gəlirli ölkələrdə daxili ərzaq qiymətlərinin inflyasiyası yüksək olaraq qalır. 5%-dən yuxarı inflyasiya aşağı gəlirli ölkələrin 70%-də (6,2 faiz bəndi aşağı), aşağı-orta gəlirli ölkələrin 47,8%-ində (3, faiz bəndi aşağı), yuxarı-orta gəlirli ölkələrin 36%-də (2,0 faiz bəndi aşağı) müşahidə olunur. Real olaraq, məlumatların mövcud olduğu 164 ölkənin 59,8%-də ərzaq qiymətlərinin inflyasiyası ümumi inflyasiyanı üstələyib.
18 oktyabr 2024-cü il tarixindəki son yeniləmədən sonra kənd təsərrüfatı və taxıl məhsullarının qiymət indeksləri müvafiq olaraq 1 və 2 faiz yüksək olub. Qarğıdalının qiymətləri 7% bahalaşıb, buğda və düyünün qiymətləri isə müvafiq olaraq 5% ucuzlaşıb. İllik əsasda qiymətlər qarğıdalı 9%, düyü 8% aşağı, buğda 1% yüksəkdir. 2020-ci ilin yanvar ayı ilə müqayisədə qarğıdalının qiymətləri 9%, buğdanın qiymətləri 3%, düyünün qiymətləri isə 29% bahadır.
Kənd Təsərrüfatı Bazarı Məlumat Sisteminin (AMIS) monotorunqlərinə görə, 2024-cü ilin oktyabr ayında qlobal kənd təsərrüfatında bir sıra qiymət dalğalanmaları qeydə alınıb. Buğdanın qiymətləri, əsasən, şimal yarımkürəsində hava ilə əlaqədar əkinin gecikmələri səbəbindən bir neçə aylıq maksimumlara çatıbə Lakin sonradan şərtlər yaxşılaşdıqca azalıb. Qarğıdalı qiymətləri də ABŞ-da məhsul yığımının sürətlə getməsinə baxmayaraq, bir qədər artdı, düyü və soya qiymətləri isə aşağı düşdü. Hindistan basmati olmayan ağ düyü üçün minimum ixrac qiymətini ləğv etdi, Banqladeş və Türkiyə isə qarğıdalı, düyü və bitki yağları üçün idxal məhdudiyyətlərini yüngülləşdirib.
Dünya Bankı 2024-cü ildəki 2% artımdan sonra 2025-ci ildə kənd təsərrüfatı əmtəə qiymətləri indeksinin 4% azalacağını proqnozlaşdırır. Hesabat həmçinin ərzaq təhlükəsizliyi ilə bağlı narahatlıqları ümumiləşdirir və qeyd edir ki, dünya 2030-cu ilə qədər sıfır aclıq hədəfinə çatmaqdan çox uzaqdadır. Münaqişə, həddindən artıq hava və iqtisadi şoklar ərzaq təhlükəsizliyinin əsas amilləridir.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO) və Ümumdünya Ərzaq Proqramı (ÜƏP ) tərəfindən hazırlanan son Aclıq Qaynar Nöqtələri Hesabatında 16 aclıq qaynar nöqtəsində (22 ölkə və ərazini əhatə edir) kəskin ərzaq təhlükəsizliyinin pisləşməsi barədə xəbərdarlıq edilir və təcili tədbirlərin görülməli olduğu tövsiyə edilir.
Bakıda keçirilmiş COP29 tədbirlərinə fəal çəkildə qoşulmuş BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) yeni təhlili göstərir ki, bütün ölkələr öz milli inkişaf hədədflərində aqro-ərzaq sistemlərini iqlim dəyişikliyinə uyğunlaşma (94 faiz) və təsirin azaldılması (91 faiz) üçün prioritet kimi müəyyən edib. FAO dünyaya mesaj verir ki, əgər biz iqlim böhranını həll etmək və Paris Sazişinə nail olmaq istəyiriksə, kənd təsərrüfatı məhsulları ilə bağlı həllər ön planda olmalıdır.
Bununla əlaqədar olaraq, FAO-nun qlobal təhlili ölkələrə bu planları təkmilləşdirməyə kömək etmək üçün dəyərli məlumatlar təqdim edir, xüsusən də aqro-ərzaq sistemlərində təsirlərin azaldılması, uyğunlaşma və iqlim maliyyələşdirilməsində boşluqları həll etməklə. FAO bu sektorda iqlimlə bağlı əsas risklər və istixana qazı ilə bağlı dünyadakı qaynar nöqtələrin icmalını təqdim edir və əsas uyğunlaşma, təsirin azaldılması strategiyalarını verir.
Tədqiqat göstərir ki, qida təhlükəsizliyi və biomüxtəlifliyin itirilməsi daha çox iqlimlə bağlı risklərdir. Yoxsulluğun və bərabərsizliyin aradan qaldırılması getdikcə daha çox uyğunlaşma və ədalətli keçid üçün vacib hesab olunur, lakin milli inkişaf hədəflərinin yalnız bir hissəsi kənd əhalisinin müxtəlif seqmentlərinin spesifik zəifliklərini, risklərini və imkanlarını hədəfləyir. Bu sosial-iqtisadi boşluqlara daha çox diqqət yetirilmədikdə, aqro-ərzaq sistemləri ən marjinal qrupları iqlim dəyişikliyinin təsirlərinə daha çox məruz qoymaq riski daşıyır.
Tədqiqat göstərir ki, kənd təsərrüfatı sistemlərində onilliklər ərzində nisbi iqlim fəaliyyətsizliyi ilə bağlı böyük maliyyə xərcləri də var. Kənd təsərrüfatı iqlimlə bağlı fəlakətlərin ən ağır yükünü daşıyır və hər il yüz milyardlarla dollar itkiyə məruz qalır - son 30 ildə qlobal kənd təsərrüfatı ÜDM-nin 5%-nə bərabərdir. 2007-2022-ci illər arasında kənd təsərrüfatında fəlakətlə bağlı ümumi itkilərin 23%-ni, quraqlıq isə 65%-dən çoxunu təşkil edib.
İqlim üzrə maliyyə çatışmazlığının miqyası qarşıda duran problemləri daha da qabardır. İqlim təzyiqlərinə tab gətirmək üçün aqro-ərzaq sistemlərinin transformasiyası 2030-cu ilə qədər hər il 1,15 trilyon ABŞ dolları tələb edəcək, lakin cari maliyyələşdirmə hər il cəmi 28,5 milyard ABŞ dollarıdır. Araşdırmalara görə, boşluğu aradan qaldırmaq üçün 2030-cu ilə qədər aqro-ərzaq sisteminə investisiyaların ildə 40 dəfə kütləvi artırılması tələb olunur.
Dayanıqlı İnkişaf üzrə BMT-nin 2030-cü il gündəliyinin həyata keçirilməsi ilə bağlı son məlumatlar göstərir ki, ərzaq və kənd təsərrüfatı ilə bağlı Dayanıqlı İnkişaf Mədsədləri (DİM) hədəflərinin əksəriyyəti hələ də əldə olunmaqdan uzaqdır. COVID-19 pandemiyasının davamlı təsirləri, iqlim dəyişikliyi və silahlı münaqişələr kimi digər böhranlarla birlikdə, yoxsulluq, ərzaq təhlükəsizliyi və qidalanma, sağlamlıq və ətraf mühit də daxil olmaqla 2030-cu il Gündəliyi çərçivəsində bütün ölçülərə geniş təsir göstərir. Son iki onillikdə əldə edilən irəliləyiş durğunluq yaratdı, bəzi hallarda hətta əksinə oldu, yoxsulluğun və aclığın aradan qaldırılması, sağlamlığın və qidalanmanın yaxşılaşdırılması və iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə çətinlikləri daha da gücləndirdi.
FAO-nun hesabatına əsasən, dünyanın kiçik fermerləri dünya ərzağının təxminən üçdə birini istehsal edir və bu, bütün dünya üzrə kənd təsərrüfatı sistemlərinə və iqtisadiyyatlarına əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verir. Bununla belə, onların əmək məhsuldarlığı daha yüksək gəlirli ölkələrdə daha aydın fərqlərlə daha iri istehsalçılardan geri qalmaqda davam edir. Hesabat verən ölkələrin 90 faizində kiçik miqyaslı ərzaq istehsalçıları da iri miqyaslı qida istehsalçılarının orta illik gəlirinin yarısından azdır. Torpaq mülkiyyəti sahəsində də bərabərsizliklər davam edir. Qiymətləndirilən ölkələrin üçdə birində kənd təsərrüfatı istehsalı ilə məşğul olan qadınların və kişilərin 50 faizindən azının kənd təsərrüfatı torpaqları üzərində mülkiyyət və yaxud təminat hüququ vardır. Torpaq sahibləri arasında mülkiyyətə malik olan kişilərin payı ölkələrin demək olar ki, yarısında qadınlardan ən azı iki dəfə çoxdur. Qadınların torpaq (kənd təsərrüfatı torpaqları ilə məhdudlaşmır) hüquqlarının hüquqi müdafiəsi səviyyəsi haqqında məlumat verən 71 ölkədən 60 faizə yaxınında qanunda qadınların torpaq hüquqlarının müdafiəsi yoxdur, çox aşağı və ya aşağı səviyyədədir.
Həm tezliyi, həm də intensivliyi ilə artan təbii fəlakətlərlə birbaşa bağlı olan kənd təsərrüfatı itkiləri 22 ölkədən alınan məlumatlara əsasən 2021-ci ildə 19,3 milyard ABŞ dolları təşkil edib. Təsərrüfatlarda məhsul yığımından sonra, nəqliyyat, saxlama, topdansatış və emal səviyyələrində itirilən ərzaqların faizi 2016-cı ildəki 13 faizlə müqayisədə 2021-ci ildə qlobal miqyasda 13,2 faiz olaraq qiymətləndirilir. Bu faizlər regional və subregional səviyyələrdə yaxşılaşmaları və pisləşmələri gizlədir, çünki təxminlər fərqlidir. Eynilə, qlobal su stresinin səviyyəsi 2020-ci ildə təhlükəsiz 18,2 faiz səviyyəsində qalsa da, bu rəqəm böyük regional dəyişiklikləri gizlədir, bəzi regionlar yüksək və ya hətta kritik su stresi səviyyələrini yaşayır. Bununla yanaşı, 2020-ci ildə dünya üzrə sudan istifadənin səmərəliliyi 18,9 ABŞ dolları/m3 təşkil edib ki , bu da 2015-ci illə müqayisədə artım, lakin 2019-cu ildə əldə edilmiş 19,4 ABŞ dolları/ m3 səmərəliliklə müqayisədə bir qədər azalma deməkdir.
Mahir Həmzəoğlu