Göylərə açılan qapı: Kosmik turizmin doğumundan bugünə macərası

2001-ci ilin yazında kaliforniyalı investor Dennis Tito Rusiyanın “Soyuz TM-32” gəmisində Beynəlxalq Kosmik Stansiyaya (BKS) yeddi günlük səyahətinə görə 20 milyon ABŞ dolları ödəyəndə, “turist” sözü ilk dəfə havayollarından çıxaraq kosmosun vakuumuna yol tapdı. Onun BKS-dəki məzuniyyət planı NASA ilə Rusiya agentliyi arasında bi-abıro diplomatik gərginlik yaratsa da, təkcə səkkiz gün sonra Yerə dönən Tito sivil kosmik turizmin elçisinə çevrildi.

Aradan keçən iyirmi dörd il ərzində kosmik turizm “varlı macəra”dan “yüksək texnoloji start-ap bazarı”na doğru formalaşdı: bilet qiymətləri yüz minlərlə dollardan başlayır, “səyyah” anlayışı isə suborbital sıçrayışlardan Ay-ətrafı planlara qədər genişlənib.

İlk qığılcım: Dennis Tito və orbital turizmin doğulması

Tito özünü “planetdən kənarda bir həftəlik təqaüd”ə göndərməklə yalnız tarixi ilkə imza atmadı – o, həm də “ödənişli astronavt” modelinin iqtisadi əsasını göstərdi. Onun reallaşdırdığı tələb – “yetər ki, pulunu ödəyim” – o vaxtadək dövlətlərin inhisarında olan orbitin qapısını özəl sektora araladı.

Yarışın alovu: "Ansari X" mükafatı və SpaceShipOne

04 oktyabr 2004-cü il tarixdə Burt Rutanın dizayn etdiyi SpaceShipOne 112 km hündürlüyə qalxaraq 10 milyon dollarlıq "Ansari X Prize" mükafatını qazandı. "Skaled Composites" komandası iki həftə ərzində ard-arda iki suborbital uçuş həyata keçirərək “yenidən istifadə oluna bilən” kommersiya kosmonavtikasının mümkünlüyünü sübut etdi – bir növ Wright qardaşlarının XX I əsr versiyası.

"Virgin Galactic" 2023-cü ilin iyununda ilk tam kommersiya uçuşu “Galactic 01”-lə müntəzəm xidmətə başladı. 2024-cü ilin iyununda isə “Galactic 07” missiyası VSS Unity gəmisinin son kommersiya səyahəti oldu.

Cəmi dörd gün əvvəl Jeff Bezosun "Blue Origin" şirkəti New Shepard kapsulunun 32-ci uçuşunu başa çatdırdı. Beləliklə, deyə bilərik ki, şirkət indiyədək 64 nəfəri “Kármán xətti”nin o üzünə aparıb – bəziləri artıq hətta iki dəfə.

Orbitdə yeni dövr: "SpaceX" və "Axiom Space"

2021-ci ilin sentyabrında "Inspiration4" missiyası orbitə professional astronavtsız çıxan ilk tam mülki ekipaj oldu və üçgünlük uçuş zamanı tibbi təcrübələrdən tutmuş konsertə qədər müxtəlif fəaliyyətlərlə “kosmosda istirahət"in mümkünlüyünü dünyaya göstərdi.

BKS-də daha uzunmüddətli qalmağı hədəfləyən "Axiom Mission 1" (Ax-1) 2022-ci ildə "SpaceX Dragon" vasitəsilə həyata keçirildi: dörd özəl astronavt 17 gün orbital “iş-tətil” kombinasiyası yaşadı və gələcək kommersiya stansiyasının sınaq modelini təqdim etdi.

Rəqəmlər nə deyir?

"Grand View Research"-in 2024-cü ilin iyul ayına olan hesabatına görə qlobal kosmik turizm bazarının dəyəri 2024-cü ildə təxminən 1,1 milyard dollar qiymətləndirilir və 2030-a qədər 10 milyard dollara yüksələcəyi proqnozlaşdırılır – illik orta artım tempi 45 %-dən çoxdur.

Sabahın sərhədləri və çağırışları

Təhlükəsizlik, qiymət və “kosmosda karbon izi” kimi suallar hələ də cavab axtarır. Bunun ən bariz nümunəsi Yapon milyarder Yusaku Maezavanın rəssamları Ay ətrafına aparmağı planlaşdıran "dearMoon" layihəsinin 2024-cü ildə SpaceX Starship gecikmələri səbəbilə ləğv olunmasıdır – kosmik turizmin texnoloji və kommersiya riskləri realdır.

Eyni zamanda, "Virgin Galactic" 2026-cı ildən etibarən “Delta Class” kosmik təyyarələri ilə aylıq uçuş sayını artırmağı, "Blue Origin" “New Shepard-2” raketi vasitəsilə isə daha geniş kabin və elmi yük imkanları təklif etməyi planlaşdırır. Kosmik hotellərin, yüksək hündürlüklü stratosfer şarlarının və gələcək Ay orbital stansiyalarının konsepsiyaları isə yeni investisiya dalğası yaradır.

Dediklərimizi yekunlaşdırsaq, o qənaətə gələ bilərik ki, bir vaxtlar yalnız dövlətlərin gücü çatdığı kosmos indi bazar qanunları ilə işləyən, lakin hələ də elm-texnologiya riskləri daşıyan kommersiya sahəsinə çevrilib. Dennis Tito ilə başlayan macəra bugün turistlərin “qeyri-adi fotozonası”ndan elmi tədqiqat platformasına qədər genişlənsə də, “səma sərhədinin” tənzimlənməsi, təhlükəsizlik standartları və inklüzivlik məsələləri hələ tam həll olunmayıb. Bununla belə, kosmosa bilet almaq artıq fantastika deyil – sadəcə hələlik bahalı “premium paket”dir. Qalmış məsələ növbəti on ildə qiymətlərin nə qədər yerə enəcəyidir.