Heç nə hiss etməyən insanlar Şahanə Müşfiq yazır

Şahanə MÜŞFİQ

Televiziyada göstərilən xəbər: bir ata dağıntılar altından qızının oyuncağını çıxarır. Digər kanalda gözlərində yaş donmuş bir uşaq əlində telefon, nəyisə çəkir. Biz baxırıq. Əvvəl dodaqlarımızda "ah" səslənir, heyifsilənirik, sonra kanalı dəyişirik. Sanki heç nə olmamış kimi həyat davam edir. Sanki bu ağrılar daha bizə təsir etmir. Halbuki bu, artıq yalnız hadisələrin çoxluğundan deyil, əsasən, hisslərin azlığındandır.

Duyğuların "paslanması", insan beyninin özünü qoruma mexanizmidir. İnsan ağrıya davamlı baxa bilmir, onun sinir sistemi bir yüklənmədən sonra reaksiya verməyi dayandırır. Bir növ "emosional müdafiə divarı" qurulur. Hər yeni hadisə az müddət sonra beyindən silinir. Sanki beyin öz yaddaşında bu kimi informasiyalar üçün daha yer saxlamır.

Mənfi informasiyaların bolluğu bizə qarşımızdakının ağrısını hiss etməyi yox, əksinə, onu hiss etməməyi öyrətdi. Artıq o, bizim ağrımız deyil, başqasınındır, deməli, məsuliyyət də bizlik deyil. Fikir vermisinizsə, dünyada hər gün minlərlə, milyonlarla mənfi hadisələr baş verir və biz də daxil olmaqla, dünya üzərindəki milyonlarla insan həmin hadisələri kənardan izləyir. Onların içərisində çox az adam hərəkət edir, hansısa hadisəyə reaksiya verir, nəyisə dəyişməyə çalışır.

Bir zamanlar bir uşaq ac qalanda böyük bir kənd narahat olurdu, o uşağın qarnı doymamış insanlar rahatlıq tapmazdılar, boğazlarından tikə keçməzdi. Amma indi hər gün milyonlarla uşaq ac yatır, hətta aclıqdan ölənlərin sayı da minlərlədir, di gəl, bir "like" belə çox görünür. Faciə artıq paylaşılacaq materialdır, hisslərimiz hadisə deyil.

İndi gələk məsələnin kökünə. "Empatiya yorğunluğu" termini psixoloji ədəbiyyatda artıq mövcuddur. Bu o vəziyyətdir ki, insan başqalarının ağrısına o qədər məruz qalır ki, artıq hiss etmir. Gördüyü hər bir hadisə ilə "təhlükəsizlik məsafəsi" saxlayır.

Amerikalı media tədqiqatçısı Susan Moeller "Compassion Fatigue" adlı kitabında yazır: "Mediada ağrının çoxluğu insanı ciddiyə alma riskini azaldır". Bu fikir bu günün reallığına tam uyğundur. İndi "emosional reaksiya" yerini "informasiyaya baxış"a verib.

Əslində, empatiya yorğunluğu bir paradoksdur. Biz başqalarının ağrılarına daha çox baxdıqca, daha az təsirlənirik. Hər dəfə bir hadisə baş verir və biz o hadisələri analiz etdikcə, onu da digərlərinin - ona bənzətdiklərimizin siyahısına əlavə edirik. Beləcə, yeni ağrılar köhnələrin davamı kimi görünür, hisslərinin yanından sadəcə ötüb keçir.

Duyğusal tükənmə təkcə fərdlərdə deyil, bütöv bir cəmiyyətlərdə də baş verir. İnsanlar o qədər ağrının şahidi olublar ki, artıq hiss etməmək "normal" qəbul olunur. Televiziyada faciə xəbərinə baxıb, ardınca başqa kanaldakı seriala keçmək, hansısa paylaşımın altında "üzgün" işarəsi qoyub, sonra yemək fotosu paylaşmaq - bu ziddiyyətlər indi yeni normadır, başqa sözlə, günümüzün ən təbii reallığıdır.

Ən dəhşətlisi odur ki, biz artıq öz hisslərimizə belə inanmırıq. Kədər belə "imitasiya" halına düşüb. İndi bizim reaksiyalarımız günlə deyil, saniyə ilə dəyişir. Yəni daha biz ətrafımızda baş verən hər şeyə sosial reaksiya göstəririk, emosional reaksiya deyil.

Bu dövrü bəlkə də "duyğuların bayramı" adlandırmaq olar. Çünki hisslər var, amma onların yaşanma forması bayrama çevrilib - yəni süni, qısa, parlaq və səs-küylü.

İndi bir faciə videosu paylaşılanda altına musiqi əlavə olunur, montaj edilir, estetik hala salınır. Faciə artıq sənət deyil, məzmundur. İnsan ağrını estetizə edir ki, onu paylaşmaq asan olsun. Hisslərin bu cür "bəzədilməsi" sanki onları daha baxımlı edir.

Halbuki əsl empatiya sakit və dərindir. Amma onu sosial mediada paylaşmaq olmaz. Çünki o, belə "yalın" halda kimsəyə lazım deyil, istənilən qədər "reaksiya toplamaz". Ona görə də indi səmimi duyğu yox, səsli duyğu lazımdır. Məsələn, hər kəs çalışır ki, ağrısını daha da şişirtsin, daha səsli-küylü yaşasın. İndi paylaşılmayan ağrı "hiss olunmamış" sayılır. Yəni əgər sən yaşadığın ağrını sosial mediada paylaşmamısansa, ona bəzəkli videolar hazırlayıb acı çəkdiyini insanların "gözünə soxmamısansa", deməli, sən heç ağrı da yaşamamısan, o hissi keçirməmisən.

Duyğuların bazarı formalaşıb. Kiminsə faciəsi daha çox reaksiya yığırsa, deməli, o, "emosional inkişafedici"dir. Hər kəsin hissi "rəqabət" üçündür, güclü ağrı daha çox reklam qazanır. Bu, bir az da yaslara molla seçməyə bənzəyir: "Filankəs molla insanları daha yaxşı ağladır", "filan mollanın bir dil deməyi var ki, elə bil, bu dəqiqə əzizini qəbrə qoyub gəlib". Elə bircə bu nüansı xatırlayanda "ağladan molla" axtarışımızdan "ağladan kontent" "yaradıcılığımıza" keçid heç də təəccüblü görünmür.

Bu paradoksun ən ironik tərəfi odur ki, emosional tükənmə dövründə hisslər daha çox görünür. Biz heç nə hiss etmədikcə, daha çox hiss göstəririk.

Bu emosional donuqluqda medianın da, sənətin də payı böyükdür. Çünki biz artıq hissləri təbii yox, rejissorlu şəkildə "yaşayırıq". Müharibə filmində ağlayan uşaq səhnəsi bizə daha təsir edir, nəinki real həyatda ağlayan uşaq. Çünki film bizə hissi necə qəbul etməyi "öyrədir".

Eyni hal musiqidə, ədəbiyyatda, teatrda da var. Sənət əsərləri indi real duyğudan çox, hissin forması ilə maraqlanır. Bu da insanın hissə deyil, onun təqdimatına fokuslanmasına səbəb olur.

Bir zamanlar sənətin və medianın vəzifəsi hissləri oyatmaq idi, indi isə onları dizayn etməkdir. Amma insanın duyğuları dizayn olunduqca səmimiyyət azalır. Biz artıq təbii ağlamağı, içdən təəccüblənməyi belə unuduruq.

Bütün bu analizlərdən sonra sual yaranır: Bəs biz nə edə bilərik? İnsan duyğularını necə qorumalıdır?

Bəlkə də, ilk addım "baxmaq"la "görmək" arasındakı fərqi anlamaqdadır. Baxmaq passiv hərəkət, görmək isə ona qarşı diqqət göstərmək, onu hiss etmək, ağrısını öz içində duymaqdır.

Empatiya yorğunluğu hiss etdiyimiz zaman dayanmaq lazımdır. Dünyanın ağrısına baxmaq, amma ondan qaçmamaq üçün. Hər dəfə ağrını "söndürmək" ilk növbədə öz hisslərimizə etdiyimiz xəyanətdir. Onu "anlamaq" üçün düşünmək lazımdır.

Kimsə demişdi: "İnsanı insan edən, başqasının ağrısını öz ağrısı kimi hiss etməsidir". Bu cümlə bu dövr üçün bəlkə də ən vacib çağırışdır. Çünki hissini itirən cəmiyyətin gələcəyi uçurumun bircə addımlığındadır. Yanındakının ağrısını duymayan, onun əzabını görməyən insanlar ordusu təkcə laqeyd cəmiyyəti yaratmırlar, həm də insanlığı öz əlləri ilə torpağın ən dərininə basdırırlar. Ən pisi isə o gələcəkdə həmin o insanların övladları da var olacaqlar. Hissiz cəmiyyətdə yaşamaq onlar üçün nə qədər çətin, nə qədər əzablı olacaq, bir düşünün.

Bütün duyğusal donuqluğa baxmayaraq, insanın içində yenə də bir hiss qığılcımı baş qaldırır. Bəzən bir mahnı, bir film səhnəsi, bir foto bizi gözlənilmədən təsirləndirir. Deməli, duyğular tam ölməyib, dərinlərdə gizlənib.

Əgər insan hələ də hiss edirsə, deməli, ona və cəmiyyətə qarşı hələ də bir ümid var. Bəlkə də hər şeyə çox gec olmaması üçün indi "dayan" əmrini verməyi öyrənməliyik. Çünki dünya bizə hər şeyi təqdim edir, duyğular isə "yavaşlıq" sevir.

Hisslərin bərpası üçün hər kəs özündən başlamalıdır. Dinləmək, düşünmək, empati qurmaq, təbiətlə təmasda olmaq, səmimi söhbətlər etmək, qarşımızdakını anlamağa çalışmaq heç də çətin olmayan, amma bizi yenidən "canlı" edəcək davranışlardır.

Biz indi "duyğuların bayramı" dövründəyik, amma bu bayramın sonu gəlməlidir. Əsl hisslər sakit, təvazökar və görünməzdir. Onlar səs-küylü "reaksiyalar"da yox, sükutda yaşayırlar, sükutla hiss olunurlar.

Hər nəsil öz ağrısı ilə imtahana çəkilir. Bizim nəsil üçün bu imtahan hisslərin itməməsidir. Çünki biz hər şeyi görürük, amma az şeyi hiss edirik.

İndi dünyanın ən böyük problemi informasiya bolluğu deyil, duyğu qıtlığıdır. Bu qıtlıq isə nə texnologiya, nə də sosial platformalarla doldurula bilər. Bəlkə də həll çox sadədir: bir dəfə baxırıqsa, bir dəfə də görməliyik, bir dəfə dinləyiriksə, bir dəfə eşitməliyik. Bir dəfə "paylaşmaq" əvəzinə, bir dəfə hiss etməliyik. Çünki insanı insan edən texnologiya, populyarlıq, ya da informasiya deyil, məhz hiss etməkdir. Hissini itirən cəmiyyət nə qədər parlaq görünsə də, yenə də sönükdür ki, sönükdür!