Həyat və Ölüm dərsləri

Icma.az, Bizimyol portalına istinadən məlumat verir.

"Mübarizə və ağrılar içində bizə məlum olmayan cahana gəlirik. Di gəl ki, onu tərk etmək də, adətən, əzab-əziyyətsiz olmur".

Tomas Braun ("Həkimlərin dini" əsərindən)

Amerikalı neyrocərrah və yazıçı Pol Kalanitinin "Nəfəs havaya qarışanda" romanını oxuyub bitirdim. Qısa həyatı və həkimlik karyerası ərzində bacardığı qədər öz xəstələrinə həyat verən Kalaniti özü həyatdan erkən gedib.

O, ağciyər xərçənginə yoluxanda heç 40 yaşına çatmamışdı. Ömrü, demək olar, həyatla ölüm arasında çarpışmada keçmişdi. Kalaniti neyrocərrah kimi çox ölümlərin şahidi olmuşdu. Həkim Allah deyil axı; onun gücü yaşatmağa yox, sağaltmağa ancaq çatar. O da həmişə mümkün olmur.

Bilirsiniz, həkimlər həyatla ölüm arasındakı sərhədləri hər gün görən, bu sınırları sınayan, hər sağalan xəstəsi ilə bir az da yaşayan, hər ölən xəstəsi ilə bir az da "ölən" adamlardır. Bir də var, özü ölümcül xəstəliyə düçar olan həkim.

Kalaniti romanda öz xəstəliyi ilə savaşını anbaan, günbəgün qələmə alıb. O, gah həkimdən pasiyentə, gah pasiyentdən həkimə çevrilir. Bu aralıqda isə yazıçılıqdan - yaradıcılıqdan güc alır.

Sözün doğrusu, mən də elə həyatımın ağır vaxtlarında (elə bu yazını qələmə aldığım indiki dönəmdə də) yaradıcılığa tutunuram. Bu üzdən Pol Kalanitinin keçirdiyi duyğular bir yerdən çox tanış gəldi.

Yazıçının həyat, sevgi, kədər, qan, göz yaşı və dəva-dərmanla dolu - bir sözlə, hər sətri Əcəl qoxuyan bu ağır əsərini oxuyanda bir nöqtədə çox qorxdum. Yox, yox, bu, ölümdən qorxu deyil; onsuz da qorxunun əcələ faydası yoxdur. Həm də mən həyatım boyu bu sınaqlardan dəfələrlə keçmişəm. "Həyatımın ölümcül həqiqətləri"ndə, esselərmdə də bunu yazmışam. Həyatla Ölüm arasında gedib-gəldiyimi təsvir və ifadə etmişəm. Bir gerçəyi lap çoxdan və çox dərindən anlamışam: mən Ölümdən qorxmuram. Ölüm bir danılmaz gerçəkdir. Gerçəyin nəyindən qorxacaqsan ki?! İnsan yalandan qorxasıdır, həqiqətdən yox. Tanatafobi irrasional qorxudur, zira dahilərin dediyi kimi, sən varsansa, ölüm yoxdur, ölüm varsa sən yoxsan. İnsana qarşı bundan adil gerçək var?!

Hə, bir də bu gerçək var: ömrü faciələrlə dolu olan birinin ölümü faciə deyil; bu qədər dramlar yaşayanın öz ölümünü "drammatikləşdirməsi", yumşaq desəm, qəribə olardı. Çünki Kalanitinin də dediyi kimi: "Bəlkə də həyat əhəmiyyət verilməyəcək qədər "ani" və "fanidir"".

Dediyim kimi, ölümdən qorxmuram. Məni qorxudan "Gertsman sindromu"na tutulmaq ehtimalıdır. Beyinin disfunksiyasından qaynaqlanan bir rahatsızlığa yaxalanmaq və... YAZA BİLMƏMƏK məni həmişə qorxudurdu. Kalanitinin romanını - xərçəngə yoluxmuş neyrocərrahın həyat (əslində ölüm!) hekayəsini oxuyanda yazmaq qabiliyyətimi itirmək əndişəsi məni daha çox sardı. Payız ayazı, qış sazağı kimi iliyimə işlədi. Təkcə ona görə yox ki, mənim yazmaqdan başqa bacardığım bir iş yoxdur. Həm də ona görə ki, mən həyata onsuz da öz kiçik qələmimlə, kasıb yaradıcılığımla birtəhər tutunuram.

Bu sətirləri yaza-yaza Antalyada yaşayan rəssam dostum, professor Məzahir Ətruğ Avşarla iki gün əvvəlki söhbətimi xatırladım. Dedi: "Hamı əməkli ola bilər, amma nə sən, nə də mən əməkli ola bilmərik".

Doğrudan da, nə yazı yazmaqdan, nə rəsm çəkməkdən pensiyaya çıxmaq olmur.

Stop!

Bəs birdən "Gertsman sindromu"na uduzsam?!

Bax, bu, nəinki pensiyaya çıxmaq, tamam sıradan çıxmaq demək olardı. Bu, ölümün özündən də qorxuludur; həmin gün mənim üçün Həyatın çox erkən və daha əzablı sonu deməkdir. Bundan da daha qorxulusu romanda xatırlanan prozopaqnoziya kimi nevroloji pozğunluğa uğramaqdır. Bu xəstəliyə tutulan təkcə başqasının deyil, elə özünün də sifətini unudur. Bu, bir anlamda sifəti itirməyin kliniki adı olsa gərək. Əgər çox dramatikləşdirmədimsə. Hərçənd həyat onsuz da dramatikdir. Həm də ölümcül dərəcədə...

Həyat, Ölüm demişkən. Uilyam Folknerin özünə "ədəbi ata" seçdiyi Mark Tven yazırdı: "İki gün sənin həyatında ən vacib günlərdir. Biri sən dünyaya gəldiyin gün, o biri də dünyaya niyə gəldiyini anladığın gün".

Amma Yun Fosse "Səhərdən axşama" romanında "Yohannes"in ömrünü cəmi iki günə sığışdırıb. Doğulduğu və öldüyü günlərə.

Məncə, bu iki gün - doğum günü və ölüm günü insan həyatının ən önəmli tarixləridir. Qalan bütün günlər, sadəcə, doğumdan sonrakı və ölümdən əvvəlki zamanın adıdır. Kalaniti öz romanında bu iki günə Tomas Braunun "Religio Medici" ("Həkimlərin dini") əsərindəki bu təsvirdən baxır: "Mübarizə və ağrılar içində bizə məlum olmayan cahana gəlirik. Di gəl ki, onu tərk etmək də, adətən, əzab-əziyyətsiz olmur".

Mən özüm də haçansa "Uğur mələyi, incə sənət əsəri" essemdə yazmışdım: "Ən güclü kişinin belə dözə bilməyəcəyi ağrılardan doğulmuşuq". Bu, doğum ağrısı idi. Bir də ölüm ağrısı var. İnsanlar da doğum günündə şadyanalıq edəndə, ölüm günü qaralar bağlayanda - bu iki günü ayırıb öz həyatının baş ucuna qoyanda, əslində özü də bilmədən ağrıya sayğı duruşuna keçir. Bu günlərə ayrıca özən göstərir.

Bəs bu günlər niyə bu qədər özəlmiş?! Doğum və ölüm tarixlərinin ağrılı ayrıcalıqlarının özgə nədənləri də varmı?!

Səbəblər, bəli, çox və çox fərqli ola bilər. Fəqət başlıcası budur: doğulduğun gün sənin qarşında hələ yaşanacaq bir ömür dayanıb, öldüyün gün isə artıq arxanda buraxdığın bütöv (ya da yarımçıq!) bir ömrün son akkordudur, finişi, finalıdır.

Hərçənd "yarımçıq ömür" ifadəsi də bəlkə heç doğru deyil: filosof Mişel de Montenin dediyi kimi, həyatı "doya-doya yaşamaq illərin çoxluğuna deyil, insanın gücünə bağlıdır".

Ömür başdan sona insanın gücünün sərhədlərini sınamağın zaman ölçüsüdür. Həyatındakı "start-stop" düyməsi məhz bu iki gün basılıb. Əslində həyat bütövlükdə bu "start-stop"dan ibarətmiş! "Başla!" "Dayan!" "Başla!" "Dayan!"

Deməli, ən xoşbəxt günlərin elə başladığın və dayandığın günlərdir. Həyata başlamaq bir şansdır, dayanmaq isə bu şansı reallığa çevirə bildiyin deməkdir.

Həyat Doğum-Ölüm tənasübünün içindəki yaşanmışlığın adıdır. Qəribə bir dövrədir: dünyaya gələndə sən doğmalarını xoşbəxt edirsən, gedəndə özün xoşbəxt olursan. Niyə və necə xoşbəxt olursan, deyim: bu günahlarla dolu dünyadan ayrılıb gedirsən axı. Gələndə sən ağlamışdın, gedəndə səni ağlayacaqlar. Amma bəlkə də dalınca ağlayanlar əslində bu günahkar dünyada qaldıqlarına görə özlərini ağlayır. Kim bilir!

Pol Kalaniti bir kişi, ər, ata kimi ölümdən sonra da xoşbəxt olmuşdu; həyat yoldaşı Lüsi Kalaniti onu ölümündən sonra da sevirdi. Əvvəlki kimi. Bəlkə də əvvəlkindən də çox! Xanım Kalaniti ərinin ağır xəstəlik üzündən başa çatdıra bilmədiyi romana yazdığı proloqda belə bir cümlə işlədib: "Ölümcül xəstəliyə ancaq və ancaq sevgi qalib gələ bilər".

Doğrudur.Hətta Ölümün özü belə sevgiyə uduzub.

Amansız xərçəng xəstəliyi Pol Kalaniti həyatdan qoparmışdı,

amma onu sevdiyi qadından qopara bilməmişdi. Xanım Kalanitinin belə bir cümləsi də var: "Həyatdan köçmüş bir insanı sağlığındakı qədər sevməyin mümkün olduğunu təsəvvür belə etməmişdim".

Bu ağrılı-acılı Həyat-Ölüm hekayəsi əslində anlatmaq istədiyindən də çox şey anladır. İllah da bizim kimi cəmiyyətlərin insanlarına. Dünyanın biz yaşayan üzündə ağır yox, hətta orta dərəcədə ağır xəstəliyə tutulan, yaxud qəza keçirən elə insanlar var, xəstələnən/qəza keçirən kimi özü də "ölür", yaxınlarını da hər gün "öldürüb-dirildir". Canı ağrıyan kimi həyatdan qopur, kökdən düşür, taledən küsür. Tanrının ədalətini belə sorğulamağa başlayır. Doğmalara gəlincə, onlar da bir çox hallarda xəstəni "diri-diri basdırırlar", elə ilk həyati-tibbi zərbədən tarazlığını itirib, ümidsizliyə qapılanlar az olmur. Bu, əlbəttə, faktik olaraq çökmüş milli səhiyyə sistemlərindən, tibbi xidmətin və dəva-dərmanın ifrat bahalığından da qaynaqlanır. Bunu anlamaq olar: bura Amerika deyil. Yoxsul çoxluğun həyatı az-çox ciddi tibbi hadisədən alt-üst ola bilir axı. Bunlar anlaşılandır. Amma hər halda...

Baxın, Pol Kalanitinin öz həyatı ilə bizə həyatı, öz ölümü ilə ölümü öyrədir. Özünün də yazdığı kimi, "tibb teatrındakı" dramların şahidindən aparıcı aktyorlarına çevrilmiş" talesiz doktorlardan biri olaraq, o, ölümün özünü də ayrıca bir sənət kimi görür və verbal alətlərlə şəkilləndirib, sözlə "görüntüləyir".

Bəli, biz təkcə onu bilirik ki, ölüm haqdır. Ölüm haqqında isə heç nə bilmirik.

Əslində insanlar, sadəcə, yaşamağı deyil, ölməyi də öyrənməlidir axı.

Çox tez-tez deyirik, ya da eşidirik: "Həyat - mübarizədir".

Amma kiminlə mübarizədir?! Nəyin uğrunda?!

Ən başlıcası bu suallara cavab tapa bilməkdir. Mark Tvenin dediyi kimi, dünyaya niyə gəldiyini bilmək! Bunsuz heç bir mübarizədə qalib gələ bilməzsən! Əgər hələ o da mübarizə aparmaq istəsən. "Həyat- mübarizədir" deyib, sonra da (sonradan) öz qınına çəkilən cəmiyyətlər bəri başdan məğlubdur. Eləcə də, onun fərdləri. Kalaniti isə, "mübarizə aparmaq canlı orqanizmin səciyyəvi xüsusiyyətidir" deyə, həyatla da, ölümlə də son ana qədər savaşdı; həyatda qalan insanlara, necə deyərlər, "ölümcül" örnək oldu. Adam özü ölümlə davamlı burun-buruna olduğu halda, bir ara öz sənətinə - neyrocərrahlığa qayıdıb, başqa həyatları ölümdən xilas edir. Eləcə də, həyatının sonuna yaxın ata olur; dünyaya yeni bir Həyat qazandırır. Bu, heç də kiçik cəsarət deyildi. Hələ bunlar da hamısı deyil: hətta dəlicəsinə sevdiyi qadına - xanımına vəsiyyət edir ki, onun ölümündən sonra ailə qurub, xoşbəxt olsun. Təsıvvür etməyin özü belə çətindir!

"Sevgi - sevdiklərinin xoşbəxt olduğunu gördükcə, xöşbəxt ola bilmə sənətidir". Əgər Balzakın bu fikri doğrudursa, Kalanitini ölümünə xoşbəxt saymaq olarmı, görəsən?!

Xəstəliyinin əvvəlində Pol Kalaniti işlədiyi xəstəxanada həkimlə söhbətində demişdi ki, əgər onda xəstəliyin ciddi simtomları görünmürsə, MRT-yə ehtiyac yoxdursa, dövlət büdcəsini əlavə xərcə salmağa dəyməz. Bu kiçik nüans inanılmaz yüksək vətəndaşlıq məsuliyyəti və insanlıq fəzilətidir.

Uzun sözün qısası: Pol Kalaniti öz qısa ömrünü "ölümcül məsuliyyət" yükünü daşımağa - neyrocərrahlığa həsr etmişdi və bunu bütün ağırlığı ilə yazıya köçürmüşdü. Dediyim o ağırlığı romandakı bu cümlə necə də dərin bir ağrı ilə ifadə edir: "Getdikcə məndə belə bir təsəvvür formalaşırdı ki, cərrah üçün kiminsə ölümdən betər həyata məhkum edilməsi pasiyent ölümündən daha böyük uğursuzluqdur".

Dərdi dilləndirməyin bundan başqa bir üsulu varmı, görəsən?!

Ancaq bu, təkcə dərdi dilləndirmək də deyil; Kalaniti bizə anladır ki, əslində ölümün özündən də qorxulu həyatlar var. Bir essemdə Emil Zolyanın belə bir cümləsini xatırlatmışdım: "Tanatos mehmanxanası"nın "ölümə məhkum" sakini deyir: "Mən ölümdən qorxuram, amma həyatdan daha çox qorxuram". Kalaniti də bir cərrah kimi insanlara öldürücü həyat bağışlamaqdan qorxmuşdu. Ölü kimi bir həyat!

Bu, hələ tibbin ən qaranlıq tərəfi deyildi. Romandan öyrənirik ki, sən demə, "qədimdə bəzi cinayətkarlar insanları öldürüb cəsədlərini həkimlərə və tələbələrə satırdılar". Hətta bu, o qədər geniş yayılıbmış ki, "ingilis dilində bununla bağlı ayrıca bir fel də yaranmışdı: "burke" - qurbanın bədənini yarmaq və ya yaran şəxslərə satılması məqsədi ilə gizlicə qətl törətmək". İndiki zamandakı orqan transplantasiyası kimi.

Əslində kim deyə bilər ki, "burke" deyilən şey indi də yoxdur. Bəlkə daha çoxdur. Hər il milyonlarla insan "yoxa çıxır". Bəlkə bunlar da tamamən və qismən həmin cəsəd alverinin qurbanlarıdır. Çağdaş tibb təhsili cəsəd qıtlığı çəkir. Hər halda bir cərrah tanışımın dedinə görə, Azərbaycanda bu qıtlıq daha çoxdur ; bu üzdən (həm də bu üzdən) yaxşı həkim yetişdirmək çətin olub. Belə mental mühafizəkar ölkələrdə öz cəsədini bağışlamaq, eləcə də, orqan donoru olmaq istəyən pasiyentlər yoxdur axı. Varsa da, çox azdır.

Kalaniti özü həm həkim, həm xəstə ola-ola, tibbin bax, belə qara səhifələrinə də işıq tutur. Bu, onun yazıçı, cərrah və bir İnsan kimi necə cəsur olduğunun sübutudur.

Bir sözlə, Pol Kalanitinin "Nəfəs havaya qarışanda" romanı bir anlamda Həyat haqqında "ölümcül dərslik" kimidir. Həyat və Ölüm kitabıdır. Oxuyana, oxuyub anlayana burada çox dərs var. Həm də çox önəmli dərs!