Hüseyn Cavidin dünyagörüşündə milli fəlsəfi və türkçülük görüşləri

AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun
Türk xalqlarının fəlsəfi fikir tarixi və müasir
fəlsəfəsi şöbəsinin müdiri, dos., dr. Faiq Ələkbərli

I yazı

Azərbaycan Türk mütəfəkkiri Hüseyn Cavid (1882-1941) Naxçıvan­da ruhani ailəsində anadan olub, molla məktəbində ibtidai təhsil aldıqdan sonra orta təhsilini tanınmış aydınımız Məhəmməd Tağı Sidqinin “Məktəbi-Tərbiyə” adlı yeni üsullu məktəbində və 1899-1903-cü illərdə Təbrizin “Talibiyyə” mədrəsəsində davam etdirmişdir. O, burada ərəb və fars dillərinə yiyələnmiş, ancaq ağır göz xəstəliyinə görə təhsilini dayandırmış və bir müddət ticarətlə məşğul olmuşdur.[1] Təbrizdən Urmiyaya gedən Cavid 1904-cü ilin mayına qədər orada yaşamış, daha sonra Tiflisə gedib yol tikintisi ilə məşğul olan şirkətdə mühasib olaraq işləmişdir. 1906-cı ildə İstanbula ali təhsil almağa gedən Cavid İstanbul Universiteti­nin ədəbiyyat şöbəsini bitir­mişdir (1909). O, ali təhsil aldıqdan sonra Naxçıvan, Gəncə, Tiflis və 1915-ci ildən isə Bakıda müəllimlik etmişdir.[2]

27 aprel işğalından sonra da müəllimliyə və yazarlığa davam edən Cavid 1926-cı ildə müalicə üçün Berlinə (Almaniyaya) getmiş və burada ziyalıların mənəvi iztirablarını əks etdirən bir sıra siyasi-lirik, lirik-epik əsərlə yazmışdır. Vətənə döndükdən sonra daima təqiblərlə üzləşən Cavid 1938-ci ildə həbs olunmuş, 1939-cu ildə səkkiz il islah əmək düşərgəsinə məhkum edilmişdir. O, 1941-ci ildə İrkutsk vilayətinin Tayşet rayonunda dünyasını dəyişmiş, çox sonralar məzarı Naxçıvana gətirilmişdir.

Onun əsas əsərləri aşağıdakılardır: “Ana”, “Maral”, “Şeyx Sənan (1914), “Şeyda” (1917), “Müharibə və ədəbiyyat”, “Həsbi-hal”, “Peyğəmbər”, “Topal Teymur”, “Səyavuş”, “Xəyyam” və b.

H.Cavidin dini və fəlsəfi-fəlsəfi görüşlərində İnsan+Tanrı bütünlüyü mühüm yer tutur. O, yazırdı ki, vicdanları parlaq tutan sevgi olub, bir könülə də iki sevgi yaraşmaz: “könül bir, sevgi bir, böyük Tanrı bir”.[3] Cavidə görə, insan ilahi sevgiyə qovuşmaq üçün mücadilə verir, çünki sevgidədir ancaq Allah rizası, sevgisiz bir könül şeytan yuvasıdır. Bu dünya isə kimsəyə qalmayacaq, çünki əsli, əsası çürükdür.[4]

O, Şeyx Sənan timsalında da ilahi məhəbbəti bütün sevgilərdən üstün tutmuşdur. Yəni bir xristian qadınına aşiq olan Şeyx Sənan üçün dini əngəl olmadığı kimi, vahid Tanrıya gedən yolda da nə dinlər, nə də digər məzhəblər əngəl ola bilməz. Bu baxımdan bir “kafir” qadına uyub dinini, imanını “satan” Şeyx Sənanı qınamaqla yanaşı, Cavidə görə, o, cahan durduqca parlayan, yüksələn “məhəbbət”, “eşq” adlı təriqətin də əsasını qoyub:

Uyub sən bir mələksimayə satdın dini, imanı,

Atıb ehkami-Quranı, uzaqlaşdın təriqətdən.

Fəqət xoş bir təriqət qoydun, əsla məhv olub getməz,

Cihan durduqca parlar, yüksəlir, düşməz tərəvatdən.

Ziyarətgahını gülbusələr təzyin edər hər an,

Sən əhli-eşq için bir Kəbə yapdırdın məhəbbətdən...

Məhəbbətsiz bütün mənayi-xilqət şübhəsiz hiçdir,

Məhəbbətdir əvət, məqsəd şu pürəfsanə xilqətdən.[5]

Burada incə bir məqam var ki, Cavid üçün yaxın və cismani deyil, uzaq və ruhani məhəbbət, səadət dəyərlidir. Şair-mütəfəkkirin fikrincə, yaxın və cismani məhəbbət, səadət müvəq­qətidir. Onun Şeyx Sənanın məhəbbət­inə olan hörməti də uzaq, əlçatmaz və ruhani-mənəvi olması ilə bağlı idi. O, yazır­dı ki, yaxın, cismani olan məhəbbət, səadət insan nəfsi nəticəsində heç olur:

Gözəl mələksə... bulutlarda göy üzündə yaşar:

Uzaq, bəşərdən uzaq bir mühitə mail olur.

Uzaq, bəşərdən uzaq, gizli bir fəzaya qoşar;

Yaşar mələk kibi, xoş bir xəyali-müğfil olur.

Əvət, uzaqda səadət var, eşqə hörmət var,

Yaqın zəhərlidir, amma uzaqda cənnət var;

Uzaqda var əbədiyyət ki, başqa nemətdir.[6]

Çox güman ki, peyğəmbərlərin Yaradan ideyası da əlçatmaz, uzaqda olduqları üçün ilahi məhəbbət xarakteri daşıyır. Cavidin utopik fəlsəfəsində bir qadının sevgisi dalınca qoşan Şeyx Sənanla, vahid Yaradan ideyasını təbliğ edən peyğəmbər arasında çox da fərq yoxdur. Çünki hər ikisi qəhrəmandır; birisi yerdəki müqəddəs sevgisi üçün, o birisi gözəgörünməz ilahi eşq üçün mücadilə verir. Vəli Osmanlı yazır: “Sənan dеyir ki, “mənəvi еşqə qarşı hər insan birdir, pirü cavan”. Mənəvi еşqdə sеvgililərin cismani qovuşması yoх, ruhən qovuşması məqsədə çеvrilir. Cismani məhəbbətin kеçəriliyi, mənəvi, yaхud ruhani məhəbbətin isə əbədiliyi barədə romantizmin qəti qənaətləri vardır ki, əsasını idеalist fəlsəfə təşkil еdir. “Şеyх Sənan” əsərindəki məhəbbət digər əsərlərdəki adi məhəbbətlərdən fərqli olaraq bеlə bir məhəbbətdir. Məhz bu “еşqi-ruhani” əsərdə gеtdikcə inkişaf еdib romantik idеalın ifadəsinə çеvrilir”.[7]

Ona görə də, H.Cavid yalnız Şeyx Sənanlara deyil, Allahın dinini Yer üzərində yayan, təbliğ edən peyğəm­bərlərə də böyük qiymət vermişdir. Ona gorə, peyğəmbərlərin hər biri bir qəhrəman olmuş, öz ümmətlərinə doğru yol - Allahın yolunu göstərmişlər:

İştə onlar, hər biri bir qəhrəman,

Həp çalışmış durmadan, sarılmadan…

Həpsinin amalı bir, əfkarı bir,

Həpsinin iqbalı bir, idbari bir.

Həpsi yalnız bir həqiqət aşiqi

Həpsi bir vicdanla dinlər xaliqi.

Həpsinin qəlbində bir sevdası var,

Həpsi Məcnun, həpsinin Leylası var. [8]

Deməli, Şeyx Sənanlar sevgilisini yerdə ararkən peyğəm­bərlər göydə aramış, hər bir peyğəmbər İlahi Eşq naminə mücadilə vermişlər. Ancaq peyğəmbərlər öz təbliğatlarını yalnız Yaradandan gələn ilhamla deyil, eyni zamanda öz hissiyyatları ilə də aparmış­lar. Bu zaman da bir peyğəmbərin dedikləri digər peyğəmbərlə bəzən uzlaşmamışdır. Cavid yazırdı:

Ağlamışlar həpsi insaniyyətə,

Xadim olmuşlar bütün bir niyyətə.

Parlamış həpsində bir haq şöləsi,

Xeyrə munis, şərə düşman cümləsi.

Haqdan almış həpsi ilhamatını,

Dinləmiş həm kəndi hissiyyatını.

Hər kəs inşad eyləmişdir bir kitab,

Ta ki, ihzar eyləsin bir inqilab.

Başqa bir “bənlik” ararkən hər biri,

Uymaz olmuş bir-birə çoq sözləri.

İştə hər dahidə var bir etiyad,

Yan baqıb təqlidə, eylər ictihad.

Pək təbiidir ki, hər sahibhünər

Bir təcəddüd, bir xüsusiyyət dilər.

Gərçi az-çoq bir-birindən fərqi var,

İştə onlar həpsi bir şahrah arar.

Dinləyib əslafı həp fikir etdilər,

Göstərib əxlafa bir yol, getdilər.[9]

O, Allahın tək olduğu halda peyğəmbərlərin müxtəlif dinlər ortaya qoymasını təsadüfi hesab etmir. Peyğəmbər­lərin müxtəlif dinlər icad etməsi o anlama gəlir ki, hər kəs Yaradanı öz bildiyi kimi anlamışdır. Deməli, bütün peyğəmbərlər vahid Allaha tapınsa­lar da, ancaq Onu dərk etmə yolları bir qədər fərqlidir. Peyğəm­bərlərin Allahın dərki yolundakı fərqli düşüncələri də ayrı-ayrı insanlar tərəfindən müxtəlif yerlərə yozulmuşdur. Cavid yazırdı:

Sonra, lakin sonra pək çoq sürmədən,

Fırlayıb meydana bir çoq rahzən,

Onların fikrində bulmuşlar təzad;

Hər biri bir yolda etmiş ictihad.

Bir-birindən xəlqi istikrah için

Hər biri bir dürlü olmuş xuşəçin.

Bir yığın əfsanə, bin lafü gəzaf

Uydurub hər kəs çıqarmış ixtilaf.

Hər biri boş bir xəyal almış ələ,

Uğraşıb dünyaya salmış vəlvələ.[10]

Bununla da, Cavid haqlı olaraq yazırdı ki, Yaradan tək olduğu halda, peyğəmbərlərin öz hissiyyatlarına əsaslanaraq insanları Onu fərqli yollarla dərk etməyə dəvət etmələri, daha sonra da peyğəmbərin ətrafındakılarının, ya da digərlərinin bundan çıxış edərək müxtəlif ideyalar ortaya atmaları ixtilaflara, müxtəlif məzhəblərin yaranmasına səbəb olmuşdur. O, yazırdı:

Ayrılıb bir mürşidin peyrəvləri,

Ayrı məzhəblər çıqarmış; hər biri

Bir yığın böhtanlar icad eyləmiş,

Pirinə həzyanlar isnad eyləmiş.

Anlamaz, kor xalqı qandırmış bütün,

Hər nə qusmuş, həp inandırmış bütün.

Qübbə yapmışlar küçük bir həbbəyi,

Söyləmiş: “haq məndə..” hər külxanbəyi.

Hakim olmuşlar bütün izanlara,

Hər kəs uymuşdur o bivicdanlara.[11]

[1] Ağayev M.B. Hüseyn Cavidin dünyagörüşü. Bakı, “Təknur”, 2005, s.10-11

[2] Mədətoğlu Aydın. Türkçülər (tarixi-siyasi-ideoloji oçerklər). Bakı, “Orxan” NPM, 2015, s.492

[3] Cavid H. Əsərləri. Beş cilddə, II cild. Bakı, “Lider nəşriyyat”, 2005, s.69

[4] Yenə orada, s.69

[5] Cavid H. Əsərləri. Beş cilddə, I cild. Bakı, “Lider nəşriyyat”, 2005, s.58

[6] Yenə orada, s.70

[7] Osmanlı Vəli. Azərbaycan romantizmi. I cild. Bakı, “Elm”, 2010, s.92

[8] Cavid H. Əsərləri. Beş cilddə, I cild. Bakı, “Lider nəşriyyat”, 2005, s.84-85

[9] Yenə orada, s.85

[10] Yenə orada, s.85

[11] Yenə orada, s.86

OXŞAR XƏBƏRLƏR

Sərhədləri aşan ədəbi dialoq

30 Noyabr 23:52

Könül sərgisi – SEVGİ PALİTRASI

30 Noyabr 17:48

Dövlətin dağlara dönüşü…

25 Noyabr 14:17

Bir daha Himnimiz haqqında

25 Noyabr 11:40

Bir kompozisiyanın tarixçəsi

25 Noyabr 10:38

Nizami Gəncəvinin əsərlərində tarixi paralellər və müəllifin dövrə baxışı

25 Noyabr 10:36

Birinci Türkoloji qurultayın Yakutiyadan olan xadimləri

25 Noyabr 10:34

Ədəbiyyatdan nəzəriyyəyə... - Nəzəriyyədən ədəbiyyata...

25 Noyabr 10:30

Fətəli Xan Xoylunun həyatı və ictimai-siyasi fəaliyyəti

25 Noyabr 09:26

İNAM ATA (ASİF ATA) - Yerdəkilərin göy həsrəti

25 Noyabr 09:14

Hərbi qüdrət tariximizdən – Hüseyn xan Naxçıvanski

25 Noyabr 09:12

Azərbaycan folklorunda at kultu

18 Noyabr 14:39

İNAM ATA (ASİF ATA) - Yerdəkilərin göy həsrəti

18 Noyabr 10:31

Bir daha Himnimiz haqqında

18 Noyabr 10:22

Müəllimlik - insanlıq missiyası

18 Noyabr 10:04

Qacar-Rus Savaşları - Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri

18 Noyabr 09:46

Hun-Quz... etnosoyluların əski Təbriz şəhəri

18 Noyabr 09:14

Üzeyir Hacıbəylinin dünyagörüşündə milli fəlsəfi və sosial-siyasi aspektlər

18 Noyabr 09:01

REKLAM SAHƏSİ

MANŞET XƏBƏRLƏRİ

Azərbaycanda benzin bahalaşır? – Tarix verildi

1 Dekabr 23:08

Azərbaycanlı iş adamı saxlanıldı - FOTO

1 Dekabr 21:23

Əmək şəraiti ağır olan işçilər erkən pensiya hüququ qazana bilər

1 Dekabr 16:54

Azərbaycanda nazir işdən çıxarıldı

1 Dekabr 14:54

Hikmət Hacıyevdən Rusiya ilə bağlı VACİB MESAJ

1 Dekabr 12:27

Gültəkin Hacıbəyli Türkiyədən deportasiya edildi

1 Dekabr 11:20

SON XƏBƏRLƏR

Ukrayna Orlovdakı neft bazasını da vurdu - VİDEO

11:02

Psixiatriya Xəstəxanasında nə baş verir? - Polis araşdırmalara başladı

10:48

Trampın səhhəti necədir? - Ağ Evdən AÇIQLAMA

10:40

Putin: Bütün cəbhələrdə təzyiq artır, irəliləyirik

10:28

Maduro öz rəqsi ilə ABŞ-ı sülhə çağırdı

10:25

Müəllimin 8 saatlıq iş rejimi şagirdlərə nə vəd edir...

10:23

Möhlət bitdi – Tramp Maduroya bir həftə vermişdi

10:08

"Qocalma zülalı"nı bloklayan iynə yaradılıb - YENİLİK

10:04

Tiflisdən Zəngəzur həmləsi - Nə baş verir?

09:49

6 il sonra eyni ssenari təkrarlana bilər: “Hazır olun” – Əhalinin nəzərinə

09:43

Siyarto: Avropa Rusiya ilə müharibəyə hazırlaşır

09:35

Bu şəxslər yüksək pensiya məbləği seçə biləcəklər - Qaydalar təsdiqləndi

09:31

Süni intellekt dəhşət saçır - İnsanlar TƏHLÜKƏDƏ!

09:27

Yeni prosedur: Bu şəxslərin pensiyaları artacaq

09:24

Hüseyn Cavidin dünyagörüşündə milli fəlsəfi və türkçülük görüşləri

09:11

Ziyansız kimi görünüb, zəhər saçan içkilər açıqlandı

00:05

Kəlbəcərə güclü qar yağır - VİDEO

1 Dekabr 23:56

Azərbaycanda ən məşhur sosial şəbəkələr - AÇIQLANDI

1 Dekabr 23:43

Xəzərdə dönüş YAXINLAŞIR: 1805-dən başlayan proses belə bitəcək

1 Dekabr 23:27

Müharibəni qazandıq, indi gəlin sülhü qazanaq!

1 Dekabr 23:25

Azərbaycanda benzin bahalaşır? – Tarix verildi

1 Dekabr 23:08

Rusiya və Ukrayna hansı halda kompromisə gedə bilər?

1 Dekabr 23:06

Tramp Netanyahu ilə danışdı: Onu görüşə çağırdı

1 Dekabr 21:52

Azərbaycanlı iş adamı saxlanıldı - FOTO

1 Dekabr 21:23

Dəhlizlə bağlı dəyişiklik edilə bilər - Xandanyan

1 Dekabr 21:16

Zaxarovadan NATO-ya XƏBƏRDARLIQ: Bu sülh səylərinə zərbədir!

1 Dekabr 21:16

Şara ABŞ-ın Suriya üzrə xüsusi nümayəndəsi Barakı qəbul etdi

1 Dekabr 21:06

Tramp: ABŞ Suriyanı dəstəkləyir, İsraili dialoqa çağırır

1 Dekabr 20:52

Nazirlər Kabinetinin iclasından dərhal sonra Ərdoğandan mühüm açıqlamalar

1 Dekabr 20:34

Ukraynanın vurduğu KAIROS tankerində sızma aşkar edildi

1 Dekabr 19:47

Kallas: Korrupsiya məsələsi ukraynalıların mübarizəsinə kölgə salmamalıdır

1 Dekabr 19:39

ABŞ məhkəmə qərarına rəğmən deportasiyaları təsdiqlədi

1 Dekabr 19:33

Borçalı əsilli alim AAK-la bağlı Prezidentə müraciət ünvanladı

1 Dekabr 18:16

Qızıl bu gün altı həftənin ən yüksək səviyyəsində: Eniş mümkündürmü?

1 Dekabr 18:06

Azər Aslanov: Azərbaycan kikboksinqi yenə dünyada zirvədədir...

1 Dekabr 18:05

“Anjey Kasprşik meyitlərin təhvil verilməsi üçün...” - Sabiq nazirdən sensasion AÇIQLAMA

1 Dekabr 17:51

Tehranda həyəcan təbili ÇALINIR: Məktəblər və dövlət müəssisələri bağlanır

1 Dekabr 17:42

Sumqayıtda yataqxanada YANĞIN – Sakinlər təxliyə olundu

1 Dekabr 17:41

Makron və Zelenski Trampın Ukrayna sülh planını müzakirə etdilər

1 Dekabr 17:36

Mirzoyan təcili Brüsselə gedir: Nə baş verir?

1 Dekabr 17:12

Daha çox xəbər Bütün xəbərlər

ÇOX OXUNANLAR

Azərbaycandan qayıtdıqdan sonra öyrəndim ki… – Şahbaz Şərif əsəbiləşdi

9 Noyabr 15:59

Türklər haqqında təsəvvürümüz Rusiyanın uydurmasıdır - Paşinyan

2 Noyabr 15:17

Tarixə düşən kişi

4 Noyabr 09:56

Təyyarəni Rusiya vurub? - “Moskva və Tehran istəməz ki...” – “Kod”lar açılır

13 Noyabr 15:29

Əli Həsənov danışdı: “Həyat yoldaşım Ramiz Mehdiyevin arvadı ilə...”

17 Noyabr 15:19

Praqa masasında nə baş vermişdi? – Elmar Məmmədyarov sirləri açdı - VİDEO

7 Noyabr 10:05

Bakı müharibəni bitirmək istədi, Paşinyan razı olmadı - Köçəryan

9 Noyabr 23:47

Qabil Məmmədov öldürülüb? – VİDEO

7 Noyabr 11:41

İcra başçısından Qaradağ əməliyyatına REAKSİYA

2 Noyabr 14:32

Narahat olmalısınız! Əliyev buranı da nəzarətə alır – Şevçenko

14 Noyabr 00:34

Prezidentin bəyan etdiyi YENİ STRATEJİ PRİORİTET

3 Noyabr 18:48

Ölkəyə gətirilən “monqol əti” ilə bağlı RƏSMİ AÇIQLAMA

9 Noyabr 12:24

Arayikin Göyçə gölündəki dəbdəbəli villası üzə çıxdı – görün kimə qismət olub... + FOTO

16 Noyabr 12:57

Zaxarova Paşinyanın türklərlə bağlı çıxışına CAVAB VERDİ

2 Noyabr 16:31