Hüseyn Cavidin Topal Teymur u

Hüseyn Cavidin "Topal Teymur" faciəsinin yazılma motivləri və ideya-estetik xüsusiyyətləri

Hüseyn Cavid XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında romantik dünya görüşünə malik böyük dramaturq və filosof-yazıçı kimi mühüm yer tutur. Onun bədii irsi xüsusilə romantik dram janrında yazılmış əsərlərlə zəngindir və bu əsərlərdə insanın mənəvi aləmi, azadlıq və ədalət kimi ümumbəşəri ideyalar ön plana çəkilir. Hüseyn Cavid milli dramaturgiyanın inkişafında romantik-estetik sistemin formalaşmasına təsir etmiş, milli-mənəvi dəyərləri Qərb klassik estetikası ilə sintez edərək yeni bədii model yaratmışdır.

1925-ci ildə yazılmış "Topal Teymur" faciəsi Hüseyn Cavidin tarixi mövzuya müraciət etdiyi, lakin sırf tarixi faktların deyil, dərin fəlsəfi və ideya-estetik problemlərin ön plana çəkildiyi əsərlərindən biridir. Bu faciə XIV-XV əsrlərdə yaşamış böyük türk sərkərdəsi və dövlət xadimi Əmir Teymurun həyatı və fəaliyyətinə istinad etsə də, Cavidin məqsədi yalnız tarixi hadisələri bədii dillə yenidən təqdim etmək deyil, həmin obraz vasitəsilə bəşəri problemləri və insanın daxili ziddiyyətlərini göstərmək olmuşdur.

Əsər yazıldığı dövrün – sovet ideologiyasının ədəbiyyat və sənətə ciddi nəzarət etdiyi mərhələnin – reallıqları fonunda xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Hüseyn Cavid sərbəst fikir ifadəsinin məhdudlaşdırıldığı bir zamanda, tarixi obraz üzərindən insanın mənəviyyat və hakimiyyət dilemması, zorakılıq və ədalət arasında seçim mövzularını gündəmə gətirmişdir. Teymur obrazı bir tərəfdən mütləq hakimiyyətə sahib fateh kimi təqdim olunur, digər tərəfdən isə daxilindəki vicdani sarsıntılarla mübarizə aparan bir fərd kimi təsvir edilir. Bu yanaşma Cavidin tipik romantik psixoloji təhlil üslubunun nümunəsidir.

Əsərin ideya tutumu əsasən bəşəri həmrəylik, xalqlar arasında sülh və qardaşlıq ideyaları ətrafında cəmlənmişdir. Müəllif zor gücü ilə qurulan imperiyaların keçici mahiyyətini, mənəvi və insani dəyərlərin isə daimi və əbədi olduğunu göstərməyə çalışır. Əsərin müxtəlif obrazları – Teymurun ətrafındakı insanlar, fəth etdiyi xalqların nümayəndələri – bu ideyaların müzakirə və toqquşma platformasına çevrilir. Burada ideoloji müstəvidə universalizm və imperializm, mənəvi dəyərlər və siyasi güc arasında qarşıdurmalar bədii şəkildə əks olunur.

Bədii-estetik baxımdan "Topal Teymur" faciəsi klassik dramaturgiyanın ənənələrinə uyğun olaraq yüksək poetik dildə yazılmış, kompozisiya baxımından ardıcıl və məntiqi quruluşa malikdir. Əsərdə dialoqlar dərin fəlsəfi və psixoloji məzmunla zəngindir. Cavid qəhrəmanların daxili aləmini, xüsusən də Teymurun psixoloji portretini dərindən işləyərək onu həm tarixi, həm də simvolik obraz kimi təqdim edir. Teymur burada həm konkret bir şəxsiyyətin bədii obrazıdır, həm də ümumiləşdirilmiş hakimiyyət və güc simvolu kimi çıxış edir.

Əsər yazıldığı dövrdə sovet tənqidçiləri tərəfindən "fatehləri ideallaşdırmaq" kimi ideoloji ittihamlarla üzləşmiş, lakin sonrakı dövrlərdə onun tarixi mövzu arxasında gizlənən bəşəri və fəlsəfi problemləri işıqlandırmaq baxımından yüksək qiymətləndirilmişdir. Bu baxımdan, "Topal Teymur" əsəri təkcə Cavid dramaturgiyasının zirvələrindən biri deyil, bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi faciə janrının parlaq nümunəsidir.

Nəticə etibarilə, Hüseyn Cavidin "Topal Teymur" faciəsi Azərbaycan dramaturgiyasında bədii-estetik dəyəri ilə seçilən, dərin fəlsəfi yük daşıyan və ümumbəşəri ideyaların ifadə olunduğu mühüm bir ədəbi nümunədir. Bu əsər vasitəsilə Cavid insanın daxili dünyasını, vicdanla hakimiyyət arasında gedən mübarizəni və zorakılıqla əldə olunan gücün son nəticədə mənəvi iflasa gətirib çıxardığını bədii dillə ortaya qoyur. Müasir dünyada sülh, tolerantlıq və humanist dəyərlərin daha da önəm qazandığı bir şəraitdə bu əsərin ideya yükü aktual olaraq qalmaqdadır.

Kəmalə İsmayıllı

Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin əməkdaşı