Kubanıçbek Ömüralıyev: Qəbələ 2025 sülhün, inteqrasiyanın və Türk dünyasının gələcəyinin inşasıdır

İstanbul, 24 oktyabr, Günel Karatepe, AZƏRTAC

2025-ci il oktyabrın 7-də Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) Azərbaycanın qədim Qəbələ şəhərində “Regional sülh və təhlükəsizlik” mövzusunda keçirilən 12-ci Zirvə Görüşü Türk dünyasının birgə yoluna tarixi bir səhifə açdı. Azərbaycanın ev sahibliyi, üzv və müşahidəçi dövlətlərin liderlərinin yüksək səviyyədə iştirak etdiyi Zirvə Görüşü Türk dünyasının ən güclü dayağının birlik, qarşılıqlı etimad və ortaq baxışdan qaynaqlandığını bir daha göstərdi.

AZƏRTAC xəbər verir ki, bu fikirlər TDT-nin baş katibi Kubanıçbek Ömüralıyevin Qəbələ Zirvə Görüşü ilə bağlı məqaləsində yer alıb. Məqaləni təqdim edirik.

Siyasi və strateji üfüq: sülh və sabitliyin sistemli davamlılığı

Qəbələ Zirvə Görüşü TDT-nin regional təhlükəsizlik, dialoq və məsləhətləşmə baxımından getdikcə daha təsirli platformaya çevrildiyini bir daha nümayiş etdirdi. Zirvədə qəbul edilən Qəbələ Bəyannaməsi daxili işlərə hörmət, suverenlik və ərazi bütövlüyü prinsiplərinə sarsılmaz bağlılığı təsdiqləyərək, qlobal qeyri-müəyyənliklərin artdığı bir dövrdə Türk dünyasının qətiyyətini bütün beynəlxalq aləmə elan etdi.

Liderlər “Türk dövlətlərinin strateji tərəfdaşlıq, əbədi dostluq və qardaşlıq anlaşması” üzərindəki işləri sürətləndirməyə qərar verərək siyasi əməkdaşlığı daha güclü sistematik əsaslara oturtmağı, sülh və təhlükəsizlik sahəsində ortaq məsuliyyət anlayışını möhkəmləndirməyi hədəflədilər.

Zirvədə, həmçinin xarici tərəfdaşlarla qarşılıqlı əlaqəni dərinləşdirmək istiqamətində “TDT+” formatı təsis edildi. Bu yeni çərçivə Türk dünyasının BMT və İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı yanında müşahidəçi statusu əldə etmək istiqamətində ortaq baxışını dəstəkləyir və türk dövlətlərinin beynəlxalq səviyyədə mövqeyini artıran yeni bir dövrün qapılarını açır.

Prezident İlham Əliyevin 2026-cı ildə ortaq hərbi təlimlərin keçirilməsi təklifi və Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın ortaq müdafiə ilə bağlı çağırışı təhlükəsizlik sahəsində artan koordinasiyanın konkret göstəriciləri oldu. Eyni zamanda, Macarıstanın Baş naziri Viktor Orbanın “Başqaları müharibədən danışarkən, biz (TDT) dialoq və daimi sülh üçün bir aradayıq” sözləri Zirvə Görüşünün ruhunu ifadə edən əsas fikirlərdən biri oldu.

İqtisadi birləşmə, nəqliyyat və rəqəmsal transformasiya

Qəbələ Zirvə Görüşü iqtisadi əməkdaşlıqda da yeni mərhələnin başlanğıcını müjdələdi. Üzv dövlətlər Xidmətlər Ticarətinin və İnvestisiyaların Asanlaşdırılmasına dair Saziş üzrə danışıqlara rəsmi şəkildə başladılar. Qazaxıstan, Özbəkistan və digər ölkələr isə İqtisadi Əməkdaşlıq Şurası, Kibertəhlükəsizlik Şurası və Rəqəmsal Yeniliklər Mərkəzi kimi yeni strukturlar təklif edərək iqtisadi inteqrasiyanı genişləndirməyə sadiqliklərini göstərdilər.

Bu addımlar Türk coğrafiyasını ticarət, innovasiya və sahibkarlıq baxımından inteqrasiya olunmuş və dinamik bir iqtisadi məkan halına gətirmək məqsədi daşıyır. Bu kontekstdə, təşkilatın ilk ortaq maliyyə qurumu olan Türk İnvestisiya Fondu bir daha iqtisadi inteqrasiyanın əsas dayağı kimi ön plana çıxdı.

Nəqliyyat və bağlantı ortaq rifahın sütunu olaraq qalır. Türk dövlətləri bütün çətinliklərə baxmayaraq Zəngəzur dəhlizi, Xəzər üzərindən Orta Dəhliz və Çin–Qırğızıstan–Özbəkistan Dəmir Yolu layihələrini irəlilətməkdə qərarlı olduqlarını bir daha bəyan etdilər. Bu strateji marşrutlar coğrafiyamızı Asiya ilə Avropa arasında enerji, ticarət və mədəniyyət körpüsünə çevirəcək.

Rəqəmsallaşma və texnologiya da Zirvə Görüşünün önəmli mövzularından biri idi. Üzv dövlətlər Rəqəmsal Türk Dünyası Konseptinə və 2026-cı ildə buraxılması planlaşdırılan 12U TDT-SAT kub peyki layihəsinə dəstək verdilər. Bu təşəbbüslər Türk dünyasının ortaq texnoloji qabiliyyətini və gələcək potensialını vurğuladı.

Yaşıl baxış və davamlı inkişafın gücləndirilməsi

Qəbələ Bəyannaməsi iqlim davamlılığı və yaşıl maliyyəni də strateji prioritetlər arasına daxil etdi. Liderlər Bakı Nazirlər Bəyannaməsi (İqlim, İnnovasiya, Yaşıl İqtisadiyyat və Ticarət üzrə) sənədini təsdiqləyərək Mərkəzi Asiya–Azərbaycan Yaşıl Enerji Dəhlizi və Türk Yaşıl Maliyyə Şurası kimi təşəbbüslərə dəstək ifadə etdilər.

“Türk yaşıl baxışı” çərçivəsində təşkilat bərpaolunan enerji, rəqəmsal ekoloji texnologiyalar və davamlı şəhərləşmə sahələrində əməkdaşlığı gücləndirməyə davam edir. 2026-cı ilin may ayında Bakıda keçiriləcək 13-cü Dünya Şəhər Forumu (WUF13) ilk dəfə Türk dünyasında təşkil ediləcək, TDT Davamlı Şəhərlər Forumunun da təqdimatına ev sahibliyi edəcək. Bu forum ekoloji düşüncəni inkişafın mərkəzinə yerləşdirərək, Türk dünyasının şəhərlərini yaşıl transformasiyanın öncülərinə çevirməyi hədəfləyir.

Təhsil, mədəniyyət və humanitar həmrəylik

Qəbələ Zirvə Görüşü bir daha göstərdi ki, təhsil və mədəniyyət sahələri əməkdaşlığımızın qəlbidir. Liderlər Təhsil Təşəbbüsləri Katibliyinin yaradılması, Orhun Prosesinin yenidən strukturlaşdırılması və “Türk dünyası ali təhsil məkanı” baxışının həyata keçirilməsi barədə qərarlar qəbul etdilər.

Prezident Ərdoğanın ortaq türk əlifbası təklifi mədəni birliyin rəmzi kimi böyük əks-səda doğurdu. Bu təklif xüsusilə 2026-cı ildə türk dillərində ortaq latın əsaslı əlifba ideyasının ilk dəfə gündəmə gəldiyi 1926 - Bakı Türkoloji Qurultayının 100 illiyinin qeyd olunacağı dövrdə xüsusi mənaya malikdir. Bundan əlavə, 2027-ci ildə Üçüncü Türk Dünyası Mədəniyyət Forumunun keçirilməsi, Mahmud Kaşğarinin anadan olmasının 950 illiyi, Qırğızıstanın VI Dünya Köçəri Oyunlarına, Türkmənistanın isə Aşqabadda keçiriləcək mədəni yubiley tədbirinə ev sahibliyi etməsi barədə qərarlar ortaq irsə dərin hörmətin ifadəsi oldu.

“Birləşik xizək kartı”, “Ortaq muzey bileti” və “Turk ID” kimi layihələr vətəndaşların Türk dünyası daxilində daha asan hərəkət etməsinə imkan yaradaraq əməkdaşlığın gündəlik həyata inteqrasiyasını təmin edir və mədəni birliyi daha real və hiss olunan hala gətirir.

Humanitar sahədə isə Türk Qızıl Aypara Şəbəkəsi, Gənclər və İdman Könüllüləri Platforması vasitəsilə sosial həmrəyliyin gücləndirilməsi istiqamətində işlər aparılır.

Liderliyin davamlılığı və Qırğızıstanın irsi

Qəbələ Zirvə Görüşündən sonra TDT-də sədrlik Qırğız Respublikasından Azərbaycan Respublikasına keçdi.

Qırğız Respublikasının Prezidenti Sadır Japarovun “Türk dövlətləri arasındakı birlik təkcə ortaq tariximizin mirası deyil, həm də ortaq gələcəyimizin təminatıdır. Əməkdaşlığımız nə qədər ahəngdar olarsa, dövlətlərimiz də bir o qədər güclü olacaq” sözləri həmrəyliyin davamlılığını vurğuladı.

Qırğızıstanın sədrliyi dövründə iqtisadiyyat, rəqəmsallaşma, təhsil və mədəniyyət sahələrində 120-dən çox tədbir keçirilib və Türk inteqrasiyasının yeni mərhələsi üçün möhkəm təməl qoyulub.

Prezident Japarov nəqliyyat, kənd təsərrüfatı və rəqəmsallaşma sahələrində səylərin davam edəcəyini vurğulayaraq, “Azərbaycanın sədrliyi dövründə ortaq baxışımızın konkret nəticələrə çevriləcəyinə tam əminik” dedi.

Qırğızıstan sədrliyi dövründə baxışı fəaliyyətə, idealı isə real irəliləyişə çevrilərək TDT-nin vahid ailə kimi hərəkət edə bilmə qabiliyyətini göstərdi.

Birlik və məsuliyyət ruhu

Qəbələ Zirvə Görüşü Türk dünyasında yeni bir intellektual, mədəni və siyasi enerji yaratdı. Zirvənin qalıcı mesajı Qazaxıstan Prezidenti Kasım-Jomart Tokayevin Azərbaycan şairi Bəxtiyar Vahabzadədən gətirdiyi bu mənalı sözlərdə ifadə olundu: “Bir türkün başqa bir türklə düşmənçilik etməyə haqqı yoxdur!” Bu cümlə TDT-nin ruhunu ən sadə formada əks etdirir - ortaq köklərə, ədalətə və qarşılıqlı hörmətə əsaslanan bir qardaşlıq birliyi. Bu gün TDT artıq gözardı edilməyən bir beynəlxalq aktora çevrilib. Təşkilatın təşəbbüsləri qlobal səviyyədə müzakirə olunur, izlənilir və nümunə göstərilir. Bu isə türk dövlətlərinin Avrasiyanın geosiyasi, iqtisadi və mədəni balanslarının formalaşmasında artan rolunun açıq göstəricisidir.

Nəticə: Ortaq dəyərlərdən doğan təhlükəsiz gələcək

Qəbələ Zirvə Görüşü Türk Dövlətləri Təşkilatının inklüziv, vizioner və həmrəyliyə əsaslanan bir beynəlxalq birlik halına gəldiyini sübut etdi.

Sülh, bağlantı, müdafiə, innovasiya və mədəniyyəti birləşdirən gündəmi, daha güclü, firavan və öz potensialına inanan bir Türk dünyasının müjdəçisidir. Bişkekdən Qəbələyə uzanan bu müqəddəs yol ortaq dəyərlərin, baxışın və taleyin yeni ifadəsidir. Prezident Tokayevin qeyd etdiyi kimi, “Türk dünyası 2040 baxışının tam həyata keçirilməsi” hamımızın ortaq məqsədidir. TDT bu məqsədə dialoq, strateji uzaqgörənlik və ortaq məqsəd birliyi ilə çatmaqda qərarlıdır. Bölünmələrlə sarsılan dünyada Türk dövlətləri bir daha göstərir ki, əməkdaşlıq, hörmət və həmrəylik sülhün ən möhkəm təməlləridir.

Türk Dövlətləri Təşkilatının növbəti Rəsmi Zirvəsi 2026-cı ildə Türkiyədə, Qeyri-rəsmi Zirvəsi isə Türk Dünyasının mənəvi paytaxtı Türküstanda (Qazaxıstan) keçiriləcək. Bu görüşlər Qəbələ ruhunu gələcəyə daşıyaraq ortaq öhdəliklərimizi real uğurlara çevirməyə xidmət edəcək.