Lenin prospekti ilə Pervomayskinin tini

Sənə təcavüz edir, ona aşıq olursan.

Səni döyür, zorakılıq edir, ondan xoşlanırsan.

Evini soyur, yağmalayır, ona bənd olursan.

Səni sürgünlərdə çürüdən diktator ölür, hönkür-hönkür ağlayırsan.

Bu durumda ciddi psixoloji problemin vardır demək ki.

Keçmiş olsun.

Psixoloji travma yaşayan qurbanın ona şiddət, aqressiya, zorakılıq edənə olan sevgi və duyğu bağlılığına Stokholm sindromu deyilir.

Torpaqlarımızı işğal edənləri, maddi-mənəvi soyqırım törədən erməniləri və onları idarə edənləri qoynumuzda bəsləyərək başımızda oturtdub, onların adına küçə, meydan, şəhərlər salan biz Azərbaycan türkləri də Stokholm sindromuna düçar olmamışıqmı? Bizi millət kimi tanımayan, vəhşi barbar qəbilələri kimi tanıyanlara, onları maşa kimi istəfadə edənlər olan bu anormal bağlılığımız, sevgimiz, məhəbbətimiz bu sindroma mübtəla olduğumuza dəlalət etmirmi?...

Tələbəlik illərimdə oxuduğum ali məktəb hər tərəfdən erməni, bolşevik “mühasirəsində” idi. Yaxın ətrafında bir dənə də olsun “milli prospekt və küçə” yox idi. “Köhnə bina” dediyimiz tarixi bina Lenin prospektində, bizim “Tətbiqi riyaziyyat” kafedrasının olduğu “Təzə” bina isə Pervomayskaya küçəsində yerləşirdi. İnstitutun özü də bir bolşevikin adına idi – Məşədi Əzizbəyov adına Qırmızı Əmək Bayrağı Ordenli Azərbaycan Neft və Kimya institutu…

Tələbəliyimiz Sovetin can verdiyi illərə təsadüf etdi, ölkə süquta doğru gedirdi. Dövrün görkəmli alimləri dərs deyirdilər bizə, oxumaq çətin amma maraqlı idi. “Yeni Dünya”nın ayaq səsləri hələ eşidilmirdi, ancaq az qalmışdı. 5-ci kursa keçəndə diplom müdafiəsindən əvvəl Dövlət imtahanı vermək lazımdı. “Absurdistan” ölkəsinin təhsil sisteminə görə Dövlət imtahanı “Elmi kommunizm” adlı cəfəngiyyatdan idi. Kimsə bu imtahana düz-əməlli hazırlaşmırdı, zatən heç nə də anlamırdıq. Yeganə ümidimiz Dövlət imtahanı komissiyasının sədri Püstəxanım Əzizbəyovaya idi.

Püstəxanım Əzizbəyova (1929-1998) 26 Bakı komissarından biri olan inqilabçı Məşədi Əzizbəyovun nəvəsi idi. Tarix elmləri doktoru, professor P. Əzizbəyova ciddi elmi əsərləri olmasa da Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, akademik idi. Elmi fəaliyyəti babası haqqında kimsənin üzünü belə açmadığı bir-iki əsərdən ibarətdi.

P. Əzizbəyovaya qədər Azad Mirzəcanzadə, Fərəməz Maqsudov, Aslan Aslanov, Arif Babayev, Eldar Salayev, Rafiq Əliyev kimi nəhəng akademikləri görüb, tanımışdım. Atam onların bir çoxu ilə həm tələbə yoldaşı, həm də həmkardı. Onların bir çoxu tez-tez bizim evimizə gəlir, mən də yan otaqdan o insanların doyumsuz söhbətlərini dinləyirdim. Humanitar təhsil almasam da görkəmli tarixçi-alim, akademik Ziya Bünyadov hamı kimi mənim də kumirimdi. Ziya müəllim haqda müxtəlif qəhrəmanlıq hekayələri eşidir, onunla fəxr edirdik. Elmi rəhbərim Azad Mirzəcanzadənin o görkəmli şəxsiyyət haqda danıdışqları hələ də hafizəmdədir.

Təbii ki, iki tarixçi akademiki – Ziya Bünyadov və Püstəxanım Əzizbəyovanı yanaşı qoymaq olmazdı, buna heç kim təşəbbüs də etmirdi. Lakin o vaxtkı bəzi Bakı ara söhbətlərində Ziya müəllimin Püstəxanımla bağlı müxtəlif anekdotlar danışılırdı. Bunları eşitməyən, bilməyən yox idi o illərdə. Əslində isə Ziya Bünyadovun Püstəxanımla heç bir ədavəti yox idi, sadəcə olaraq onu tarixçi kimi qəbul etmirdi.

İnsan kimi isə Püstəxanım Əzizbəyova çox yaxşı insan idi, onun haqda xoş sözlər eşidirdik. Bu ağsaçlı, qəribə taleli qadını mülayim, həlim və rəhmdil biri kimi qələmə verirdilər. “Elmi kommunizm” nağıllarına inanmayan bizlərə də elə bu lazım idi. Çünki öyrənmişdik ki, o, tələbənin cavablarına deyil, ümumi dünyagörüşünə, nitqinin səlistliyinə qiymət verirdi.

Dövlət imtahanında akademik Əzizbəyova mənim “zaçot” kitabçamı görüb, ağzımı belə açmağa qoymadı, komissiyanın üzvlərinə tərəf dönüb “Bu cavan oğlanı fərqlənmə diplomundan məhrum etmək olmaz” dedi və arxasınca da əlavə etdi – “əla”. Halbuki iki il əvvəl anti-sovet düşüncələrimə və türklərlə yaxınlıq etdiyimə görə o vaxtkı rektor az qalsın məni institutdan xaric edəcəkdi. İllər sonra Nizami k/t-nın qarşısındakı bukinistdən (indi o mağaza təbii ki, artıq yoxdur) “П.А.Азизбекова. Их именами названы улицы города Баку. — Издательство Академии наук Азерб. ССР, 1962. — С. 28. — 378 с.” kitabını almışdım. Bakı küçələri haqda yazmağımın səbəblərindən biri də bəlkə 30 il əvvəl aldığım bu kitabdır. İndi o kitabı əlimə alsam nə hisslər keçirəcəyimi təxmin etmək çətin deyil.

Müstəqiliyin ilk illərində bizim “Alma Mater”in yerləşdiyi ünvanlar dəyişdi. Sonra da Məşədi Əzizbəyovla silahdaşları Şaumyan, Caparidze və Fioletovun heykəllərini ilim-ilim itirdilər. Erməni daşnaklarından sonra Bakı digər bolşevik, menşevik, eser tör-töküntülərindən, ölkəmizi işğal edib, Cumhüriyyətimizi devirən sosialist, şovinist, anarxist və digər təsadüfi isimlərdən, başkəsən və terrorçulardan təmizləndi – Lenin prospekti Azadlıq, Pervomayskaya Dilarə Əliyeva küçəsi oldu.

8-ci Perevalnaya – Stanislavski – Şərq xalqları – Lenin – Azadlıq;

Suraxanskaya – Pervomayskaya – Dilarə Əliyeva;

Vorontsov – Əzizbəyov – İslam Səfərli;

Baryatinskaya – Fioletov – Əbdülkərim Əlizadə;

İskra – 1-ci Paralelnaya – Əli Bəy Hüseynzadə;

Aziatskaya – Montin – akademik Əlövsət Quliyev.

***

Bakıda erməni adları daşıyan küçələrin sayı o qədər çox idi ki, yazdıqca bitmir. Xatırladıqlarımı, araşdırıb bulduqlarımı əlimdən gəldiyincə sizlərlə paylaşıram, ancaq bir neçə gündür dostlar inbox-a xeyli əlavələr göndərirlər. Əsasən şəhərin mərkəzi hissəsindəki erməni adlarını yazdığım üçün kənar məhəllələr, Bakının nisbətən ucqar hissələrindəki onlarla kiçik, gözdən iraq küçə və meydanlar arxa planda qalırlar.

Şəhərimizin küçə və prospektlərinin erməni adlarına baxarkən hirsimdən beynim dumanlanır. Adları verilən ermənilərin içində alim, yazıçı, şair olsaydə dərd yarı olardı, çünki Şaumyan, Spandaryan, Suren Osipyan, Lalayev, Knunyants, Kasparov, Sisiyanski, Kamo, Beqlyarovski, Mirzoyan, Kamo və b. xalqımızı qanını tökmüş, alçaq cəlladlar, qırmızı terrorçulardılar.

Bakını erməni qırğınından xilas edən Nuru Paşanın adını əbədiləşdirməyən bizlər bu mənfur adları daşıyan ünvanlarda necə yaşamışıq? Bu torpaq unutqan insanları, tarixinə, milli kimliyinə xor baxanları necə yaşadıb, anlamıram. Və ya öləndən sonra öz ağuşuna necə alacaq onlar?...

Armyanski – Qorki – Mirzə İbrahimov

Fotoqrafiçeskiy dalanı – Lalayevskiy dalanı – Knunyants – Xurşudbanu Natəvan

Aşağı Priyut – Kamo – Süleyman Rəhimov

Beqlyarovski – Firdovsi

1-ci Dağlıq küçəsi - Mirzoyan – akademik Feyzulla Qasımzadə

Tumanyan – Aşıq Qərib

* * *

Sovet işğalından əvvəl "Poroxavaya" küçəsinə sosialist Bakının "şanlı" və "vətənpərvər" rəhbərliyi inqilabçı-bolşevik, ədəbiyyat tənqidçisi olan Tiflis ermənisinin adını verirlər – Suren Spandaryan. Bu gün küçə "Qarabağ" adlanır. Ehtimal edilir ki, "Zavaqzalnıda" – Kirov adına Kurortologiya institutunun olduğu yerdə Oktyabr çevrilişinə qədər barıt anbarları yerləşirmiş, "porox" da ordan gəlir:

Poroxovaya – Spandaryan – Qarabağ

Bu gün xalq şairi Süleyman Rüstəmin adını daşıyan küçə bizim uşaqlığımızda Suren Osipyan adlanırdı. Küçənin orada yerləşən psixiatrik xəstəxana xaricində heç bir özəlliyi yox idi, tipik erməni məhəlləsi idi – kirli və çirkin. Lakin çarlıq dövründə burada çox sayda mağazalar varmış və ticarətin ən gur olduğu səmt imiş. Elə ona görə də küçə "Maqazinnaya" adlanırmış.

Maqazinnaya – Suren Osipyan – Süleyman Rüstəm

Böyük şairimiz Xəlil Rza Ulutürkün Qarabağ müharibəsində şəhid olmuş oğlu, Milli Qəhrəman Təbriz Xəlilbəylinin adı isə uzun illər Sisiyanski adlanan küçəyə verilib. Sovet dövründə isə küçəyə Bolşevik Əli Bayramovun adını daşıyırdı.

Sisiyanski – Əli Bayramov – Təbriz Xəlilbəyli

***

Şəkili bir tələbə yoldaşım vardı, “Fabritsius” adını tələffüz edə bilmədiyi üçün onu “Azİ-nin obşitelinin küçəsi” adlandırırdı. İnstitutun xarici tələbələr üçün yataqxanası Fabritsiusda yerləşirdi. Bakıda bir vaxt ən çox xaricini də məhz o həndəvərdə görmək olurdu.

Küçədən tramvay xətti keçirdi, tələbələr “Azİİ”yə (köhnə adının qısaltması - Azərbaycan İndustriya institutu) tramvayla gedib-gəlirdilər. Neftçi Bakıda Ararata uduzanda Fabritsiusda tramvay vaqonlarının qabağı kəsilir və onları devirirdik gənc ikən. “Ermənikənd” və ətrafda çoxlu erməni yaşadığı üçün bu aksiyalardan sonra bizim dövrün gəncləri intiqamımızı aldıq deyə az da olsa sakitləşirdilər.

Daha əvvəllər isə bu küçə “Tatyana” adlanırmış. Sürətlə sovetləşdirilən və guya beynəlmiləlləşən şəhərin bu küçəsinə bir gün latış “başkəsəni” Yan Fabritsiusun (lat. Janis Fabriciuss, 1877 – 1929) adını verirlər. 2-ci Don atıcı diviziyasının, 17-ci atıcı korpusun komandiri, Qırmızı Bayraqlı Qafqaz Ordusunun komandirinin (oxu: cəlladının) köməkçisi kimi əli on minlərlə insanın qanına bələnmişdi.

Moskvada, Rusiyanın bir neçə şəhərində, Minskdə hələ də adına küçələr var.

Bakıda isə bu küçə indi Ceyhun Bəy Hacıbəylinin adını daşıyır.

* * *

Aspiranturanı bitirib yenicə müdafiə etmişdim. Neft və Kimya institutunun kafedralarından birində iri əndamlı, göstərişli, 30-35 yaşlarında bir qadın çalışırdı. Familiyası Kaçaznuni idi, bəziləri onun yunan, bəziləri isə gürcü olduğunu deyirdilər. Qadın o qədər özündən razı, azərbaycanlılara o qədər yuxarıdan aşağı baxırdı ki, bir gün səbr kasam daşdı. Koridorda onu tək görüb, ayaq saxlatdırdım, Ovannes Kaçaznunini (Daşnak partiyasının liderlərindən biri, 1918-19-cu illərdə Ermənistan Respublikasının Baş naziri) tanıyıb tanımadığını soruşdum. Qıpqırmızı qızardı, əvvəlcə duruxdu, sonra isə tanıdığını və hətta onunla uzaqdan qohum da olduğunu dedi. Qarabağ hadisələrinin təzə başladığı vaxt idi, ondan belə cürət gözləmirdim. Məni təhdid edib, rektora şikayət edəcəyini dedi.

İki gün sonra institutda çalışan F. adlı yekəpərin biri qabağımı kəsdi. Məni kənara çəkib, anti-kommunist təbliğatı aparığımı və buna görə də müvafiq orqanlara bildirəcəyini dedi. Kaçaznuni məni satmışdı. Bütün təbliğatım da ondan ibarət idi ki, kafedrada Bağdasar Avakyana söymüşdüm…

Bakının ən mərkəzi və ən bilinən küçələri Şaumyan, Spandaryan, Suren Osipyan, Armyanski, Lalayev, Knunyants, Kasparov, Sisiyanski, Kamo, Beqlyarovski, Mirzoyan, Tumanyan, Avakyan və b. ermənilərin adlarını daşıyırdı. Bunların içində təbii ki, ən gözəli Xəzərin beş addımlığında, inci kimi Bulvara paralel uzanan Şaumyan küçəsi idi. Ancaq o vaxt bizə ən çox yer edən doğulduğum şəhərin ən önəmli prospektlərindən birinin terrorist Şaumyanın ən yaxın silahdaşı, erməni cəlladı Bağdasar Avakyanın adına olması idi. “Azərbaycan” nəşriyyatı burada yerləşdiyi üçün ölkəmizdə çıxan bütün qəzet və jurnallarında unvanları “Avakyan küçəsi, 529-cu məhəllə” kimi çap olunurdu.

“Bakı” və “Baku” qəzetlərinin əfsanəvi Baş redaktoru Nəsir İmanquliyev Azərbaycan Jurnalistlər İttifaqının ötən əsrin 80-ci illərində keçirilən qurultayında məsələ qaldıraraq küçəni “Mətbuat prospekti” adlandırmağı təklif etmişdi. O dövrdə bu təklifi dilə gətirmək asan iş deyildi. Biz də – akademik Azad Mirzəcanzadənin tələbələri və onun yanında çalışanlar kafedrada küçə adlarımızı müzakirə edir, doğma şəhərimizə sahib çıxmaq istəyirdik.

Kaçaznuninin məni satmasını fürsət bilən “sapı özümüzdən olan” simasızlar məni və dostlarımı sıxışdırmağa təşəbbüs belə edə bilmədilər. Çünki çox keçmədən Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdi, Kaçaznuni isə tez-tələsik Moskvaya, oradan da Amerikaya köçdü…

Psixoloqlar Stokholm sindromunun yaratdığı əsas təhlükəni qurbanın keçirtdiyi hislərin onun maraqlarının əksinə olduğunda görürlər. Belə paradoksal duyğusal bağlar adətən fatal nəticə ilə bitir…