Miflərə qarşı: elm adlanan təbliğatın arxasında kim dayanır

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Müasir informasiya məkanında Azərbaycan guya "elmi" müzakirələrin pərdəsi altında təqdim olunan, əslində isə siyasi təbliğatın və ideoloji müharibənin alətinə çevrilmiş narrativlərin hədəfinə çevrilib. Bu iddialar təkcə tarixi saxtalaşdırmaqla kifayətlənmir - onların əsas məqsədi Azərbaycan dövlətçiliyinin legitimliyini sarsıtmaq, milli kimliyin dərin köklərinə və hüquqi subyektliyinə kölgə salmaq, xalqın öz tarixi dayaqlarına inamını laxlatmaqdır.

Üç "əsas mif": millət, dövlətçilik, sərhədlər

Azərbaycan əleyhdarlarının əlində daim dolaşdırılan üç tezis var: "Azərbaycan milləti gəncdir", "dövlətçilik ənənəsi yoxdur", "sərhədləri süni şəkildə cızılıb". Bu tezislər çox vaxt mübahisəsiz həqiqət kimi təqdim olunur, halbuki faktlar və mənbələr qarşısında heç bir dayanıqlığı yoxdur.

"Millət" anlayışı qədim dövrlərin yox, modern çağın məhsuludur. Kütləvi savadlılıq, siyasi mobilizasiya, kommunikasiya infrastrukturları və mətbuat kapitalizmi bu prosesin "memarları"dır. Klassik nəzəriyyələr də bunu təsdiqləyir: Benedikt Andersonun "təsəvvür edilən icmalar" konsepsiyasından tutmuş Ernest Gellnerin milləti sənayeləşmə və standartlaşdırılmış mədəniyyətin nəticəsi kimi izah edən modelinə, Miroslav Xroxun üç mərhələli sxeminə qədər (A - xalq və dilə maraq, B - ilkin siyasi təşviqat, C - kütləvi milli səfərbərlik). XIX əsr Avropasının istənilən cəmiyyətinə bu ölçü ilə baxsaq, Azərbaycan nümunəsində də eyni konturları görərik: filoloji və tarixçi dairələrdən, qəzet və dərsliklərdən - siyasi partiyalara, parlamentlərə və milli hökumətlərə qədər.

İmperiyaların söz oyunları həmişə kobud olub. "Qafqaz tatarları" termini Rusiya imperiyasının kargüzarlıq stolu üçün uydurulmuş etiket idi. Necə ki, Osmanlı imperiyasının bütün təbəələrinə "türk" demək yanlış idi, eyni ilə bu adlandırma da reallığı əks etdirmirdi. Əslində isə gündəlik həyatda - Şirvandan Muğana, Gəncədən Qarabağa qədər - insanların dayaq nöqtəsi başqa idi: dil, din, hüquqi adətlər və ictimai ünsiyyət məkanı. Məhz bu baza bugünkü Azərbaycan millətinin etnokulturoloji təməlini formalaşdırdı.

Azərbaycan xalqının formalaşması tipik Avrasiya modeli idi: qədim alban (qafqaz) qatının üzərinə dalğa-dalğa gələn türk (əsasən oğuz) köçləri və erkən orta əsrlərin islamlaşma prosesi, güclü fars mədəni təsiri və Xəzər dənizi sahilindəki liman-şəhərlərin çoxdilli ticarət mədəniyyəti. Bu struktur türk millətinin Anadoluda formalaşması ilə müqayisə oluna bilər - yerli mədəniyyətlərin oğuz nüvəsi ilə sintezi; fransız millətinin gallo-rim və frank komponentlərindən yaranması; rus millətinin isə şərqi slavyan bazisi üzərinə fin-uqor və türk qatlarının əlavə olunması ilə.

Əsas mexanizm isə elitanın mədəniyyətini xalq dilinə uyğunlaşdırmaq idi. Şah İsmayıl Xətainin poeziyası, sarayların ikidilli yazışmaları, "Əkinçi" (1875) kimi qəzetlərin meydana çıxışı, yeni tipli məktəblər - bunlar dili standartlaşdırdı, ümumi siyasi gündəmi xalqa ötürdü və milli kimliyin inteqrasiyasına zəmin yaratdı.

Niyə Azərbaycan siyasi milləti "süni" yox, qanunauyğun fenomendir?

1. Dövlətçilik institutlarının davamlılığı. Azərbaycan torpaqlarında siyasi subyektlik dəfələrlə müstəqil və yarımmüstəqil formalar şəklində meydana çıxıb: IX-XVI əsrlərdə Şirvanşahlar dövləti, XII-XIII əsrlərdə Atabəylər (Eldəgizlər) dövləti, XVIII əsrdə isə Bakı, Gəncə, Şəki, Şirvan, Quba, Qarabağ və digər xanlıqlar. Bu qurumların hər biri dövlətçilik atributlarına sahib idi: sülalə legitimliyi, vergi sistemi, hərbi səfərbərlik, məhkəmə təcrübələri (şəriət və adət hüququ), eləcə də xarici siyasət müqavilələri. 1805-ci ildə İbrahim Xəlil xanla Rusiya imperiyası arasında imzalanmış Kürəkçay müqaviləsi - xanlığın beynəlxalq hüquqi subyekt kimi tanınmasının bariz nümunəsidir. Region imperiyaya qatıldıqdan sonra (Gülüstan - 1813, Türkmənçay - 1828) də bir sıra institutlar qismən qorundu, yerli idarəçilik bacarıqları formalaşdı, gələcək respublika bürokratiyasının kadr bazası yetişdi.

2. Modernləşmə və milli oyanışın sosial-iqtisadi bazası. XIX-XX əsrlərin qovşağında Bakı neft inqilabı sayəsində dünyanın sənaye mərkəzlərindən birinə çevrildi. Burada həmkarlar ittifaqları, partiyalar, kütləvi mətbuat, dünyəvi məktəblər, mühəndis korpusları, burjuaziya və fəhlə sinfi yarandı - milli səfərbərliyin təməl infrastrukturu məhz bu idi. Bakının iqtisadi çəkisi dili standartlaşdırmaq və siyasi proqramı formalaşdırmaq prosesini sürətləndirdi - mədəniyyət cəmiyyətlərindən "Müsavat"a qədər uzanan zəncirdə bu faktoru açıq görmək olar. Şəhərləşmə, etnoslararası rəqabət və yeni elitaların yaranması - Praqa, Zaqreb və Barselonada olduğu kimi - millətqurma prosesini zəiflətmədi, əksinə gücləndirdi.

3. Xroxun C mərhələsinin zirvəsi - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Cəmi 23 ay mövcud olan AXC siyasi millətin doğuluşunu təsdiqləyən bütün atributları gerçəyə çevirdi: çoxpartiyalı parlament, hökumət, ordu, pul vahidi, diplomatik nümayəndəliklər, Antanta dövlətləri tərəfindən de-fakto tanınma, bayraq və gerb, 1919-cu ildə təsis edilən Bakı Universiteti və ən əsası - qadınlara da şamil olunan ümumi seçki hüququ (Fransa və İtaliyadan əvvəl, İsveçrədən isə xeyli qabaq). Bu, qısa ömürlü epizod yox, 1991-ci ildə müstəqillik bərpa olunanda istinad edilən hüquqi-institusional baza idi.

4. Sərhədlərin müqavilə memarlığı və beynəlxalq legitimlik. 1921-ci ilin martında Moskva müqaviləsi, həmin ilin oktyabrında isə Qars müqaviləsi Naxçıvanın Azərbaycanın tərkibində statusunu beynəlxalq hüquq əsasında təsdiqlədi. Bu, "tarixin hədiyyəsi" yox, Birinci Dünya müharibəsindən sonra bütün Avrasiyada sərhədlərin yenidən qurulması prosesinin bir hissəsi idi - Skandinaviya yarımadasından tutmuş Yaxın Şərqə qədər.

Avropa ilə Qafqazın paralel yolları

"Azərbaycanlı milləti olmayıb" iddiası metodoloji baxımdan "1871-ə qədər almanlar olmayıb" və ya "Risorcimentoya qədər italyanlar olmayıb" tezisindən heç nə ilə fərqlənmir. Müqəddəs Roma imperiyası dövründə almanların siyasi loyallığı lokal (kurfürstlüklər, knyazlıqlar, şəhərlər), mədəni kimliyi isə çoxmillətli idi (latın dili, alman dialektləri, saraylarda fransız dili). İtaliyada Massimo d'Azelyo bu prosesi belə ifadə etmişdi: "Biz İtaliyanı yaratdıq, indi italyanları yaratmaq qalır". Azərbaycanda da vəziyyət eyni idi: siyasi konsolidasiyaya qədər nüvə artıq formalaşmışdı - dil, ünsiyyət məkanı, tarixi yaddaş (Şirvandan Qarabağa qədər), iqtisadi mərkəzlər və elitalar. XIX-XX əsrlərin milli formulu - "havadan uydurulmuş yenilik" yox, artıq mövcud olanın kodlaşdırılması idi.

Miflərin iflası

- "Azərbaycan dövlətçiliyi süni idi" iddiası tarix boyu pul kəsimi, diplomatiya və müqavilələrlə, XIX-XX əsrin modern institutları ilə və nəhayət 1991-ci ildə müstəqilliyin ADR-in hüquqi varisi kimi bərpa olunması faktı ilə iflasa uğrayır.
- "Azərbaycan milləti gəncdir" iddiası isə Avropa modern tarixinin əsas qanunauyğunluğunu görməzdən gəlir: siyasi millətlər sənayeləşmə, bürokratizasiya və kütləvi təhsilin qaçılmaz nəticəsi idi. Azərbaycan da bu axının içində idi, "tarixə zidd" yox.
- "Qafqaz tatarları" klişesi isə sadəcə imperiya idarələrinin etiketidir, gerçək sosial həyatın yox. Mətbuat, məktəblər, parlament "azərbaycanlılar" adından danışmağa başlayanda köhnə arxiv rubrikaları mənasızlaşır.

Əlifbanın ərəb qrafikasından 1929-da latına, 1939-da kirilə, 1991-dən sonra yenidən latına keçidi də "tərəddüd" yox, modernləşən cəmiyyətlərin texnoloji platforma axtarışının tipik nümunəsidir. "Əkinçi"dən başlayaraq qəzetlər, yüksək yazılı üslub və kütləvi mətbuat Azərbaycanda mədəni məkanı vahidləşdirdi, xalqın intellektual xəritəsini formalaşdırdı. Bu proses Çexiyada "Çex matrisası", Finlandiyada lüteran məktəbləri, Fransada Üçüncü Respublikanın institutları hansı rolu oynadısa, Azərbaycanda da eyni funksiyanı yerinə yetirdi.

Geosiyasi varislik məntiqi

XX əsrdə Azərbaycan postimperiya məkanları üçün nadir olan bir sabitlik nümayiş etdirdi - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətindən 1991-ci ildə müstəqil respublikaya qədər uzanan "uzun xətlər" ardıcıllığı. Bu varislik bir tərəfdən parlament institutlarının yenidən təsisində, digər tərəfdən xarici siyasət vektorlarının yenidən konfiqurasiyasında (Xəzər - Qara dəniz, Mərkəzi Asiya - Anadolu) özünü göstərdi. Enerji infrastrukturunun qurulması isə milli siyasi birliyin maddi sütununa çevrildi: boru kəmərləri və nəqliyyat dəhlizləri yalnız iqtisadiyyat deyil, həm də suveren coğrafiyadır. XIX əsrdə Almaniyanı və İtaliyanı "birləşdirən" dəmir yolları hansı rolu oynadısa, XX-XXI əsrlərdə Azərbaycanda boru kəmərləri və dəhlizlər həmin rolu yerinə yetirdi.

Müasir tarixşünaslığın prizmasından baxanda, Azərbaycan "gənc improvizasiya" yox, normal bir modern milli tarixdir - bütün atributları ilə: etnokultural nüvə, dövlətçilik institutlarının davamlılığı, modernləşmə bazası, siyasi subyektliyin zirvə anları (AXC, 1991), sərhədlərin beynəlxalq hüquqi arxitekturası. Azərbaycanın tarixi millətlərin formalaşma qaydalarına istisna yox, əksinə təsdiqdir: eyni məntiq, eyni mexanizmlər, eyni mərhələlər - sadəcə Xəzər sahilində, Şirvan, Qarabağ, Bakı və Naxçıvanın unikal kombinasiyası ilə. Bu müqayisəli baxışda "Azərbaycan millətinin süni, yaxud yetərsiz" olması barədə miflərin dayaqları tamamilə dağılır - faktlar, institutlar və modern çağın bütöv epoxası ilə.

Antik və erkən orta əsrlərin dayaqları: Atropatena və Araz sahilləri. Atropatena (Atropatakan) antik müəlliflər tərəfindən əsasən Arazın cənubunda lokalizə olunur. Lakin gec antik və erkən orta əsrlərdə reallıq xəritədə sərt çəkilmiş sərhədlərdən yox, qonşu "ölkələrin" daim bir-birinə axışı - əhali, hərbi qüvvə, sənətkarlıq mərkəzləri və bazarlar - ilə müəyyən olunurdu. Arazın şimalında yerləşən Qafqaz Albaniyası (Arran) Atropatena ilə Təb­riz-Ərdəbil-Bərdə-Gəncə-Şəmkir traktı və Mil-Muğan bölgəsindəki əkinçi-köçəri mübadilə zonası vasitəsilə sıx bağlı idi. Gec Sasanilər dövründə Arran və Adərbadaqanda marzbanların vahid müdafiə sistemində iştirak etməsi bunu təsdiqləyir - bu, birgə hərbi-iqtisadi ekosistem idi. Tarixçilərin sərhəd xətləri ilə təsvir etdiyi coğrafiyada real həyat ticarət, ideya və insan axınları ilə bu sərhədləri əriyirdi.

Erkən islam dövrü: "Adərbadqan" və Arran - ikili tandemdə. Ərəb-fars coğrafiyaşünasları "Adərbadqan" (Azərbaycan) və Arranı fərqli məkanlar kimi təsvir etsələr də, onları demək olar ki, həmişə birgə qeyd edirdilər. Cənubda Təb­riz-Ərdəbil, şimalda Bərdə-Gəncə xətti - vahid ticarət və idarəçilik məkanının təməli idi. Saci­dlər (IX əsrin sonu - X əsrin əvvəli), Rəvadilər və Şəddadilər öz hakimiyyətlərini hər iki sahil üzərində qururdular. Bu, əsas faktdır: hakimiyyət, vergi, hərbi səfərbərlik və karvan logistikası vahid mexanizm kimi işləyirdi. Həmin dövrdə "atropaten" və ya "azərbaycanlı" atributu yalnız cənubla məhdudlaşmırdı - hakimiyyətin nüvəsini və resurs bazasını ifadə edirdi və ona Arran, Şirvan kimi şimal torpaqları cəlb olunurdu.

Böyük Atabəylər və Azərbaycanın "şimal vektoru". Eldənizlər - "Azərbaycan Atabəyləri" (XII-XIII əsrlər) - siyasi ağırlıq mərkəzini məhz şimal yarımına daşıdılar: Naxçıvan, Gəncə, sonra Bəy­ləcan (Şəmkir) və Təb­riz dövlətin "skeletini" təşkil edirdi. Onların titulunda "Azərbaycan Atabəyi" ifadəsi təsadüfi deyildi - inzibati reallıq idi: vergi yığımı, qarnizonların yerləşdirilməsi, iqtaların bölgüsü, canişinlərin təyinatı vahid idarəçilik konturu ilə aparılırdı. Tarixi-coğrafi analiz baxımından bu məkan - cənub nüvəsi ilə şimal "çiyinləri" birləşərək - Azərbaycanın makroregion konseptini formalaşdırırdı.

Səfəvi bağlanması: qızılbaş korporasiyası - vahid məkanın sementi. XVI-XVII əsrlərdə qızılbaş hərbi korporasiyası - dili, etno-siyasi genezisi və elita mədəniyyəti ilə şübhəsiz azərbaycanlı idi - bütün zolağı vahid məkan kimi formalaşdırdı: Ərdəbil və Təb­rizdən Qarabağ, Şirvan, Şəki, Bakıya qədər. Təb­riz - ilk paytaxt, Ərdəbil - ordenin mənəvi mərkəzi, Qarabağ - strateji istehkam, Şirvan - vergi və sənətkarlıq rezervi, Bakı limanı isə ixrac darvazası idi (yun, dəri, balıq, sonradan neft). Vilayətlərin (o cümlədən Qarabağ bəylərbəyliyi) hamısı mərkəzə bağlanırdı, saray-inzibati dil - Azərbaycan türkcəsi - isə Arazın hər iki sahilində institusional bağlılığı təmin edirdi. Bu, vahid Azərbaycanın tarixi-siyasi matrisası idi.

XVIII əsr: imperiya mərkəzinin dağılmasından xanlıqlar dövrünə - amma məkan parçalanmırdı. 1747-ci ildə Nadir şahın ölümündən sonra bölgədə "xanlıqlar sistemi" formalaşdı: şimalda Qarabağ (paytaxtı Şuşa), Gəncə, Şəki, Şirvan, Quba, Bakı, Dərbənd, Talış xanlıqları; cənubda Təbriz, Urmiya, Xoy, Ərdəbil, Marand xanlıqları. Lakin siyasi parçalanma coğrafi və iqtisadi məkanı qopara bilmədi. Elitaların rotasiyası, ailə ittifaqları, ortaq ticarət yarmarkaları, sənətkar mübadiləsi - bütün bunlar Arazın hər iki tərəfində maliyyə və mal axınını davamlı saxladı. Şuşalı tacirlər Təbrizdə fəaliyyət göstərirdi, Talış və Cavanrud xəttləri Bakı və Lənkəranı təmin edirdi. Xanlıqlar arasında rəqabət olsa da, coğrafiya onları əməkdaşlığa məcbur edirdi: Qarabağ yamaclarının üzümçülüyü, Şəkinin ipəkçiliyi, Mil-Muğan otlaqlarının köçəri iqtisadiyyatı və Təbriz yarmarkaları bir-birini tamamlayan vahid təsərrüfat modelini təşkil edirdi.

Rusiya-İran müharibələri və Araz xətti: siyasi, yoxsa etnik bölgü? 1804-1813 və 1826-1828-ci illərin müharibələri nəticəsində bağlanan Gülüstan (1813, 24 oktyabr) və Türkmənçay (1828, 21 fevral) müqavilələri vahid məkanı tarixi-etnik baxımdan yox, sırf hərbi-siyasi balans əsasında iki yerə böldü. Rusiya imperiyasına Şimal Azərbaycanın xanlıqları - Qarabağ, Gəncə, Şəki, Şirvan, Quba, Bakı, Dərbənd, Talış, habelə Naxçıvan və İrəvan keçdi. Araz üzərindən çəkilən dövlət sərhədi bir makroregionu şimal və cənub hissələrinə ayırdı. Nəticədə ticarət yolları dəyişdi, torpaq və vəqf mülkiyyətlərinin yurisdiksiyası dəyişdirildi, vergi axınları yenidən bölüşdürüldü, əhali köçürmələri təşkil olundu. 1828-1830-cu illərdə İran və Osmanlıdan on minlərlə köçkün yeni yaradılmış "erməni vilayəti"nə və qonşu qəzalara yerləşdirildi. Bu, şimal bölgələrinin dini-etnik strukturunu dəyişsə də, Azərbaycan dilinin və mədəniyyətinin vahidliyi qırılmadı: ailə, bazar və dil məkanda mədəni birliyi qorudu.

Buradan çıxan əsas nəticə: müasir Azərbaycan Respublikası - tarixi Azərbaycanın şimal hissəsinin varisidir. Bu hissə Rusiya imperiyası və SSRİ çərçivəsində ayrıca modernləşmə yolunu keçdi (Bakı sənaye şəhərinə çevrildi, dəmir yolları çəkildi, neft ixracı, məktəb və mətbuat formalaşdı). Cənub isə İranın yurisdiksiyasında inkişaf etdi. Bu, bir mədəni-tarixi bütövlük daxilində siyasi-hüquqi trayektoriyaların divergensiyası idi. Polşa-Prussiya-Avstriya arasında bölünmüş Rzeczpospolita və ya İrlandiya-Şimali İrlandiya nümunəsi kimi: eyni sivilizasiya toxuması, imperiya güclərinin çəkdiyi xətlərlə iki siyasi yol ayrıcına salındı.

Ad və kimlik: niyə "Azərbaycan" təkcə İran deyil. "Azərbaycan yalnız İran ərazisinə aiddir" arqumenti - tarixi anakronizmdir. Birincisi, "Azərbaycan/Adərbadqan" adı orta əsrlərdə əsasən Təbriz-Ərdəbil mərkəzi ilə bağlı olsa da, bu mərkəzin siyasi "kölgəsi" daim Arran, Şirvan, Qarabağ və Naxçıvan üzərinə düşürdü. İkincisi, azərbaycanlı türklərin dil və etnokultural formalaşması ikitərəfli proses idi: oğuz nüvəsi həm cənubda (səlcuqlar, qızılbaşlar), həm də şimalda - paralel şəkildə bərkidi. Bu, bugünkü dövlət sərhədinə uyğun gəlməyən vahid "cənub-şimal" yayını idi. Üçüncüsü, modern dövrdə ad yalnız mövcud reallığı təsdiqlədi: 1918-ci ildə elan edilən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti adı yeni bağlar "yaratmadı", tarixi bağları siyasi şəkildə səsləndirdi. Cənubi Azərbaycan İran çərçivəsində qaldı, amma dil, folklor, muğam, mətbəx, sənətkarlıq və ailə dairələri Urmiyadan, Təbrizdən Şuşa, Gəncə, Bakı və Naxçıvana qədər vahid mədəni məkanı qorudu.

Statistika və infrastruktur dilində vahidlik

- Ticarət dəhlizləri: orta əsrlərdə Təbriz-Ərdəbil-Bərdə/Gəncə-Şəmkir karvan yolları, sonradan Bakı limanına bağlanan dəmir və şose xətləri - cənuba Xəzərə çıxış, şimala isə İran bazarına giriş verirdi. Araz burada xəndək yox, körpü idi.
- Otlaq-əkin sinerjisi: Qarabağ yaylaqlarından və Mil-Muğandan cənuba qışlaqlara köç, yazda geri dönüş - "iki mövsümlü iqtisadiyyat" modelinin əsası idi. Bu, təkcə təsərrüfat adəti deyil, əsrlərlə sınanmış iqtisadi coğrafiya idi.
- Şəhər şəbəkələri: Təbrizlə Şuşa arasında sənətkar və mal mübadiləsi, Bakının bütün bölgənin tacirlərini cəlb etməsi, Gəncə və Naxçıvanın tranzit düyünləri kimi fəaliyyəti - XIX əsrin miqrasiya ritmləri və Bakı neft bumu ilə daha da gücləndi.
- Dil-mədəni davamlılıq: Azərbaycan türkcəsinin dialekt kontiniumu - şimal və cənub zonaları arasında fərqlər var, amma bütöv bir dil-mədəniyyət matrisi qırılmadan yaşayır. Fonetika, leksika, folklor, toy və yas adətləri, muğam ladları - dəyişkənlik var, amma məkansal fasilə yoxdur.

Qlobal müqayisələr: makroregionların bölünməsi necə işləyir

- Elzas-Lotaringiya: Fransa və Almaniya arasında dəfələrlə əldən-ələ keçdi, amma vahid regional kodu qorudu.
- Pəncab: 1947-də Hindistan və Pakistan arasında bölündü, amma ortaq dil, təsərrüfat və mədəni kodlarla yaşayır.
- İrlandiya və Şimali İrlandiya: iki siyasi yurisdiksiya, amma vahid tarixi ada və qarışmış iqtisadi-mədəni sistem.

Eyni ilə də Şimali və Cənubi Azərbaycan - fərqli siyasi-hüquqi trayektoriyalar, amma vahid tarixi-mədəni məkan.

Nəticə

Saci­dlərdən Səfəvilərə qədər sülalə və idarəçilik təcrübəsi Arazın hər iki tərəfində "Azərbaycan" kimliyini möhkəmləndirdi.
İqtisadi coğrafiya (Mil-Muğan, Bakı limanı, Təbriz yarmarkası) şimal və cənub zonalarının struktur bağlılığını göstərdi.
Dil-mədəni davamlılıq "fərqli dünyalar" iddiasını iflasa uğratdı.
XIX əsrdə Gülüstan və Türkmənçayla çəkilən sərhəd - hərbi-siyasi balansın məhsulu idi, etnosun və ya mədəniyyətin "təbii" bölgüsü yox.

Ona görə də, şimal torpaqlarını "Azərbaycan" adı ilə bağlamaq tarixi təhrif deyil, reallığın özüdür. Bu reallıq XIX əsrdə güc mərkəzlərinin müqavilələri ilə bölündü, amma mədəni və sosial-iqtisadi nüvəsini saxladı. Müasir Azərbaycan Respublikası isə bu tarixi bütövlüyün şimal yarısının qanuni varisidir - öz müasir inkişaf yolu ilə, amma vahid məkanın yaddaşı ilə.

"Azərbaycan heç vaxt vahid dövlət olmayıb, yalnız xanlıqlar mozaikasından ibarət olub" - bu iddia təkcə tarixi reallığın saxtalaşdırılması deyil, həm də dövlətçilik inkişafının qanunauyğunluqlarını anlamamaqdan doğan savadsız yanaşmadır. Hər bir xalqın tarixində mərkəzləşmə və parçalanma mərhələləri bir-birini əvəz edib və məhz bu dinamika içində milli kimlik formalaşıb.

Müasir Azərbaycanın və Cənubi İranın ərazilərində müxtəlif əsrlərdə güclü siyasi qurumlar mövcud olub və onlar Azərbaycan dövlətçiliyinin mirasının ayrılmaz hissəsidir. Şirvanşahlar (VIII-XVI əsrlər) - təxminən 800 illik hakimiyyət; Eldəgizlər və Hülakülər (XII-XIV əsrlər); Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu konfederasiyaları (XIV-XV əsrlər); nəhayət, Səfəvilər imperiyası (XVI-XVIII əsrlər), hansı ki, azərbaycanlı sülalə tərəfindən qurulmuşdu və Azərbaycan türkcəsi sarayın və ordunun dili idi. Avropa tarixşünaslığında belə bir davamlılıq dövlətçiliyin dərin köklərinin sübutu kimi qəbul olunur, amma söhbət Azərbaycandan gedəndə bu ardıcıllıq bilərəkdən danılır.

XVIII əsrin ikinci yarısı - XIX əsrin əvvəllərindəki xanlıqlar mərhələsi Səfəvi və Əfşar mərkəzinin dağılmasının qanunauyğun nəticəsi idi. Bu, hansısa "xüsusi Azərbaycan parçalanması" deyildi. Avropada da eyni prosesləri görürük: Müqəddəs Roma imperiyasının zəifləməsindən sonra Almaniya onlarla knyazlıqdan ibarət idi və yalnız 1871-də birləşdi; İtaliya 1861-ə qədər ayrı-ayrı hersoqluqlar və krallıqlardan ibarət idi; Rusiya tarixində isə Kiyev Rusunun dağılmasından sonrakı "udellər" dövrü var idi. Bu parçalanmalar heç yerdə "dövlətçiliyin yoxluğu" kimi yozulmur. Əksinə, Almaniya və İtaliya tarixşünaslığı həmin mərhələni gələcək dövlətçiliyin mədəni-milli əsaslarının konsolidasiyası kimi qiymətləndirir. Niyə Azərbaycan üçün başqa ölçü tətbiq edilməlidir?

Qarabağ, Şəki, Şirvan, Bakı, Gəncə xanlıqları öz dövrünün bütün dövlətçilik atributlarına sahib idi: ordu, xəzinə, vergi sistemi, diplomatiya. Onlar Rusiya, İran, Osmanlı ilə müqavilələr bağlayır, yəni XVIII əsrin beynəlxalq hüquq subyekti kimi çıxış edirdilər. Ortada birləşdirici ünsürlər də vardı: ortaq dil, İslam dini, şəriət və adət hüququ, eyni inzibati strukturlar. Bütün bunlar xanlıqları təsadüfi "parçalar" deyil, vahid sivilizasiya məkanının tərkib hissəsinə çevirirdi.

"Vahid Azərbaycan yox idi" iddiasının iflası

Əgər bu yanaşmanı tətbiq etsək, gərək qəbul edək ki, XIX əsrə qədər nə Almaniya, nə İtaliya, hətta nə də indiki mənada Rusiya mövcud olmayıb. Əslində isə XIX əsrdə Azərbaycanın bölünməsi azərbaycanlıların dövlətçilik ənənəsinin olmaması ilə yox, Rusiya və İran imperiyaları arasında geosiyasi qarşıdurma ilə bağlı idi. Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələri Araz üzərindən çəkilən süni sərhədlə vahid milli-mədəni məkanı iki yerə ayırdı. Bu həqiqəti anlamadan "müasir Azərbaycanın legitimliyi" haqqında bütün mübahisələr boş söz yığınından başqa bir şey deyil.

Bölünmüş xalqların tarixi paralelləri

Bu, Azərbaycan üçün unikal hal deyil. Dünyada çoxlu belə nümunələr var:
- Koreya: min ildən artıq vahid sivilizasiya kimi yaşadı, amma İkinci Dünya müharibəsindən sonra SSRİ və ABŞ-ın qərarı ilə 38-ci paralel boyunca iki yerə bölündü. Bu günə qədər də Asiyanın ən böyük geosiyasi böhranının mənbəyidir.
- Almaniya: minillik dövlətçilik ənənəsinə malik alman xalqı 1949-da müttəfiqlərin qərarı ilə FRQ və ADR-ə parçalandı.
- Kürdlər: 30 milyondan artıq xalq Sykes-Picot xəritəsi ilə Türkiyə, İran, İraq və Suriya arasında bölündü, nəticədə milli məsələ bu günə qədər həll olunmayıb.

Azərbaycan Respublikası - tarixi Azərbaycanın şimal hissəsinin təbii varisi və mirasçısıdır. Bu hissə Rusiya imperiyasına qatıldıqdan sonra ayrıca modernləşmə trayektoriyası keçdi, amma vahid xalqın yaddaşı qırılmadı. Buna görə də "Azərbaycan süni dövlətdir" iddiası dünya tarixinin məntiqinə ziddir. Tarixi proseslər göstərir ki, xalqların dövlət sərhədləri çox vaxt imperiyaların gücü, müharibələr və müqavilələrlə formalaşıb. Azərbaycan da bu qlobal qanunauyğunluğun içindədir və onun dövlətçiliyi - həm tarixi, həm də hüquqi baxımdan - tamamilə legitimdir.

"Parçalanmış xanlıqlar" mifinin Avropa təcrübəsi ilə müqayisəsi

Azərbaycan əleyhdarları tez-tez xanlıqlar dövrünə istinad edərək guya "azərbaycanlıların heç vaxt dövlətçiliyi olmayıb" tezisini irəli sürürlər. Amma bu arqument feodal dövrünün mahiyyətini anlamamaqdan doğur. Demək olar ki, bütün böyük Avropa xalqları siyasi parçalanma mərhələsindən keçib. Almaniya 1871-ə qədər 30-dan çox dövlətin - krallıqların, hersoqluqların, knyazlıqların və azad şəhərlərin mozaikası idi. Yalnız Otto fon Bismark bu "yamaqlı" Almaniyanı vahid imperiyaya birləşdirə bildi. Amma bu gün heç kim iddia etmir ki, 1871-ə qədər "alman milləti yox idi".

İtaliya da eyni yolu keçib. 1861-ci ildə Qəribaldinin və Qraf Kavurun rəhbərliyi ilə birləşənədək Apenin yarımadası Sardiniya Krallığı, İki Sisiliya Krallığı, Papalıq dövləti, Toskana və bir çox hersoqluqlardan ibarət idi. Bu, müasir İtaliyanı Roma imperiyasının və Renessansın varisi hesab etməyə mane olmur. Feodalizm dövründə hakimiyyət mərkəzlərinin çoxluğu vahid etnokultural məkanın mövcudluğunu inkar etmirdi.

Eyni mənzərəni Yaxın Şərq və Asiyada da görürük. Məsələn, Səudiyyə Ərəbistanı yalnız 1932-ci ildə Əbdül-Əziz ibn Səud tərəfindən Nəcd, Hicaz, Əl-Hasa və digər bölgələrin birləşdirilməsi ilə vahid dövlətə çevrildi. Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri isə yalnız 1971-ci ildə ayrı-ayrı əmirliklərin federasiyası kimi yarandı. Bu gün heç kim onların dövlətçiliyini sual altına almır.

Azərbaycan da bu universal tarixi qanunauyğunluğun içindədir. 1918-ci ildə elan olunan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti əsrlərlə formalaşmış milli dövlətçiliyin siyasi ifadəsi idi. "Vahid mərkəz yox idi" arqumenti əsassızdır, çünki müasir anlamda milli dövlət konsepsiyası XIX-XX əsrlərdə formalaşdı.

"İran Azərbaycanı" məsələsi: tarixi-coğrafi kontekst

"Əsl Azərbaycan yalnız İran sərhədlərindədir" iddiası isə elementar həqiqəti görməzdən gəlməkdir: dövlət sərhədləri həmişə dəyişkəndir və müharibələr, müqavilələrlə müəyyənləşir. Tarixi Azərbaycan (Atropatena) həm şimal, həm cənub torpaqlarını - Urmiyadan şərqdəki əraziləri əhatə edirdi. Hələ e.ə. IV əsrdə Atropat öz dövlətini quraraq bütün regiona ad vermişdi.

Azərbaycan məkanı rus-fars müharibələrindən sonra bölündü: 1813-cü il Gülüstan və 1828-ci il Türkmənçay müqavilələri nəticəsində şimal xanlıqları Rusiyaya qatıldı, cənub isə İranda qaldı. Bu, etnik və ya mədəni parçalanma deyildi, sırf imperiyaların siyasi demarkasiyası idi. Beləliklə, müasir Azərbaycan Respublikası tarixi Azərbaycanın şimal hissəsinin təbii varisi və 1918-ci ildə müstəqillik şansı qazanmış siyasi mirasçısıdır.

Rusiyanın "dövlətçilik varisliyi" mifi

Müasir Rusiya Federasiyası özünü guya "qədim rus dövlətçiliyinin" varisi kimi təqdim edir. Amma tarixi reallıq çox daha mürəkkəbdir. Rusiya vahid "qədim dövlət" üzərində yox, Moskva knyazlığının qonşu torpaqları əsrlərlə yığması nəticəsində yarandı.

XIII əsrdəki monqol istilasından sonra bütün rus knyazlıqları Qızıl Ordanın vassalı oldu. Moskva knyazları məhz orduya xidmət və xanın etimadı sayəsində irəli çıxdılar: "yarlıq" almaq, xərac toplamaq hüququ, Orda uğrunda hərbi yürüşlər - bütün bunlar Moskvanın hegemonluğunu təmin etdi. XIV-XV əsrlərdə Moskva ardıcıllıqla digər knyazlıqları özünə tabe etdirdi: Tver (1485), Yaroslavl (1463), Novqorod (1478), Pskov (1510), Ryazan (1521). Bütün bunlar ya hərbi ekspansiya, ya da birbaşa Ordanın müdaxiləsi ilə baş verirdi.

Orda olmasaydı, Moskva hegemon ola bilməzdi. Məsələn, İvan Kalita yalnız xan Öz bəyin etimadına görə böyük knyazlıq yarlığını və digər knyazlardan xərac toplamaq səlahiyyətini aldı. Bu, siyasi asılılıq idi, müstəqil seçim yox.

Ancaq XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəlindən, Ordanın zəifləməsi və Uqra sahilindəki qarşıdurmadan (1480) sonra Moskva mərkəzləşmiş dövlətə çevrilə bildi. Həmin dövrdə də ekspansiya davam edirdi: 1552-də Kazan xanlığı, 1556-da Həştərxan xanlığı, 1582-1598-də Sibir xanlıqları fəth olundu. Bunların hamısı - Ordanın varisi olan türk dövlətləri idi. Deməli, Moskvanın ekspansiyası həm rus knyazlıqlarına, həm də müstəqil müsəlman dövlətlərinə qarşı yönəlmişdi.

Bu proses daha çox kolonial imperiyanın formalaşmasına bənzəyir, nəinki "vahid qədim dövlətin bərpasına". Moskva burada "əsl torpaqları toplayan" yox, müxtəlif etnopolitik məkanları zorla özünə tabe etdirən aqressor rolunda idi.

Osmanlı paraleli və Moskva mifləri

Mövzunu daha aydın göstərmək üçün Osmanlı imperiyası ilə paralel aparmaq olar. Anadolu türkləri addım-addım Balkanları, Yaxın Şərqi, Şimali Afrikanı özlərinə tabe etdilər. Amma heç kim iddia etmir ki, Osmanlılar guya bu torpaqlarda mövcud olmuş hansısa "vahid qədim dövlətin" varisi idi. Osmanlı imperiyası hərbi ekspansiyanın, siyasi ittifaqların və diplomatiyanın nəticəsi idi.

Eyni məntiqlə Moskoviya da əsrlərlə müxtəlif regionları işğal edərək öz dövlətini qurdu. Bu proses - ardıcıl genişlənmə və tabeetmə - faktiki olaraq imperiya quruculuğu idi.

"Üçüncü Roma" mifi və tarixi reallıq

Başqa bir nümunə - Müqəddəs Roma imperiyasıdır. O da guya qədim Roma mirasına sahib çıxırdı, amma əslində alman krallarının topladığı torpaqların konqlomeratı idi. Moskva da oxşar ideoloji konstruksiyadan istifadə etdi - "Üçüncü Roma" ideyasını ortaya ataraq öz hakimiyyətini legitimləşdirməyə çalışdı. Amma bu iddia tarixi varislikdən çox ideoloji mif idi.

XVII əsrə gəldikdə Moskva çarlığı artıq 5 milyon kv.km-dən böyük əraziləri əhatə edirdi. Amma bu məkanın yalnız yarısı etnik rus torpaqları idi. Qalanı türklərin, fin-uqorların, sibir xalqlarının, Qafqaz toplumlarının yaşadığı ərazilər idi. Yəni Rusiya imperiyası (və sonra onun varisi olan Rusiya Federasiyası) "qədim dövlətçilik" üzərində deyil, ardıcıl hərbi fəthlərin əsasında böyüyüb.

Rusiyanın genetik kodu - Orda vassallığı və ekspansiya

Rusiya - nə Kiyev Rusunun, nə də hansısa "vahid qədim rus dövlətinin" birbaşa varisi deyil. Onun genezisi Moskva knyazlığının siyasətində yatır. Moskva bir tərəfdən Zolotaya Ordaya sədaqətlə xidmət edir, digər tərəfdən qonşu knyazlıqlarla mübarizə aparırdı. Ən "sadiq vassal" olması Moskvanı Orda qarşısında gücləndirdi. Ordanın süqutu ilə isə Moskva ilk fürsətdə qonşu torpaqları ardıcıl işğal etməyə başladı.

Bu, güc balansından doğan təsadüfi üstünlük idi, yoxsa qədim və təbii dövlətçilik yox.

Azərbaycan nümunəsi: sivilizasiya dayaqları üzərində dövlətçilik

Azərbaycan isə tam fərqli model göstərir. Burada dövlətçilik yalnız hərbi ekspansiyanın yox, minillik sivilizasiya təcrübəsinin nəticəsidir. Qafqaz Albaniyası, Atropatena, orta əsr türk sülalələrinin dövlətləri, Səfəvi imperiyası - bütün bunlar azərbaycanlıların tarixi dövlətçilik irsinin dayaqlarıdır. Bu irs mədəniyyətlə, dillə, hüquq ənənələri ilə qidalanıb və vahid milli özünüdərkin formalaşmasına xidmət edib.

Tarixi məntiqin zirvəsi - 28 may 1918

Bu ardıcıllığın ən mühüm məqamı 28 may 1918-də elan edilən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətidir. O, azərbaycanlıların əsrlərlə formalaşmış dövlətçilik təcrübəsinin modern dövrdə siyasi ifadəsi idi. Parlament, hökumət, ordu, pul vahidi, universitet, beynəlxalq tanınma - bütün bunlar Azərbaycanın dövlətçilik ənənəsinin canlı və təbii davamı idi.

Beləliklə, fərq tam aydındır: Azərbaycan dövlətçiliyi - sivilizasiya fonunda, minillik təcrübə üzərində qurulmuş təbii tarixi prosesdir. Rusiya dövlətçiliyi isə - imperiya işğallarının, zorakı mərkəzləşmənin və ideoloji miflərin məhsulu.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti - milli dövlətçiliyin zirvəsi

1918-ci il mayın 28-də yaranan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti təkcə Azərbaycan üçün deyil, bütün Şərq və İslam aləmi üçün tarixi hadisə idi.

- ADR dünyada ilk dünyəvi parlamentli respublika oldu ki, müsəlman məkanında quruldu.
- Qadınlara seçki hüququ verildi - həm də Avropanın və ABŞ-ın bir çox ölkələrindən daha əvvəl.
- Dövlətçiliyin bütün atributları yaradıldı: parlament, hökumət, milli ordu, milli bank, təhsil sistemi.
- Rəsmi şəkildə "azərbaycanlılar" adı qəbul olundu və milli kimlik siyasi müstəviyə daşındı.

ADR heç də "ilk dəfə yaranmış dövlət" deyildi. O, əsrlər boyu formalaşmış milli özünüdərkin və dövlətçilik təcrübəsinin müasir siyasi formaya çevrilmiş məntiqi nəticəsi idi. Onun ömrünün cəmi 23 ay çəkməsi isə daxili zəifliklə yox, sovet Rusiyasının hərbi-siyasi təcavüzü ilə izah olunur.

Müasir Azərbaycan Respublikası 1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa edərkən məhz ADR-in hüquqi varisi elan olundu və bu, Konstitusiya ilə təsbit edildi.

Elmin mövqeyi və siyasi manipulyasiyalar

Nəticə etibarilə, tarix və elmi faktlar açıq şəkildə göstərir ki:

Azərbaycanlıların milli dövlət quruculuğu prosesi dünyadakı ümumi tarixi modelə tam uyğun gəlir və Almaniya, İtaliya və digər xalqların yolundan heç də fərqlənmir.
"Azərbaycan" adı qədim tarixi köklərə malikdir və həm tarixi region, həm də onun şimalında yerləşən müasir dövlət üçün tam qanuni addır.
Xanlıqlar dövrü dövlətçiliyin yoxluğu yox, feodal dövlətçilik mərhələsi idi. Alman və italyan knyazlıqları ilə bənzətmələr burada birbaşa və danılmazdır.
1918-ci il Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xalqın milli şüurunun, siyasi iradəsinin və dövlət qurmaq gücünün tarixi sübutudur.

"Azərbaycan gənc və ya süni dövlətdir" iddiaları isə elmi arqument yox, siyasi təbliğatın məhsuludur. Bu cür yanaşmalar tarixi faktlarla deyil, hibrid müharibə metodları ilə bağlıdır - məqsəd beynəlxalq aləmdə Azərbaycanın nüfuzuna zərbə vurmaq, dövlətin legitimliyini sual altına almaq, xalqın öz müqəddəratını təyin etmək haqqını gözdən salmaqdır.

Halbuki tarix sübut edir ki, xalqların çoxu öz dövlətini məhz XIX-XX əsrlərdə qurub: Almaniya (1871), İtaliya (1861), Bolqarıstan (1878), Finlandiya (1917), İsrail (1948), Koreya Respublikası (1948) və onlarla başqa nümunə. Bu - tamamilə normal tarixi prosesdir.

Milli.Az