Mintimer ŞAYMİYEV: “Heydər Əliyev məni Rusiyanın tərkibində olan respublikanın rəhbərini dövlət başçısı kimi qarşıladı”

Hörmətli oxucular, xatırlıyırsınızsa, 2023-cü il – Heydər Əliyev ilində qəzetimizdə ümummilli liderimiz haqqında “Heydər Əliyev xatirələr işığında” layihəsinə start vermişdik. Bu layihədə ulu öndər Heydər Əliyevlə müxtəlif dövrlərdə çalışmış 10 tanınmış ictimai-siyasi və dövlət xadimindən onunla bağlı xatirələri əksini tapmış üst-üstə 35 müsahibə dərc etmişdik və bu müsahibələri elə həmin il 300 səhifədən ibarət kitab şəklində nəşr etdirdik. Müsahibələr ictimaiyyətdə böyük maraqla qarşılandığı üçün qərara gəldik ki, onları davam etdirək.

Budəfəki qonağımız bir qədər uzaqdan, qardaş tatar xalqının tanınmış ictimai-siyasi, dövlət xadimi ulu öndər Heydər Əliyevlə müxtəlif illərdə görüşmüş Tatarıstan Respublikasının ilk Prezidenti, Tatarıstanın Dövlət müşaviri Mintimer Şaymiyeviç Şaripoviç. Əvvəlcədən bildirək ki, biz internet üzərindən tatar xalqının böyük oğluna müraciət edib Heydər Əliyevlə bağlı xatirələrini öyrənmək istədiyimizi bildirəndə çox böyük məmnunluqla buna razılıq verdi. Mintimer Şaripoviçin köməkçisi, Tatarıstan Respublikası mətbuat və kütləvi informasiya vasitələrinin Əməkdar işçisi, jurnalist həmkarımız Nursyuya Şaydullina bu müsahibənin təşkilində bizə yaxından dəstək oldu.

– Hörmətli Mintimer Şaripoviç, deyirlər ki, istedadlı və görkəmli şəxsiyyətlərin şöhrəti onlardan qabaqda gedir. 1970-1980-ci illərdə Azərbaycana rəhbərlik edən, sonra isə Sovet İttifaqının rəhbərlərindən birinə çevrilmiş Heydər Əliyevi belə insanlardan hesab etmək olarmı? Bunu ona görə soruşuran ki, siz o vaxt qardaş Tatarıstanda artıq məsul vəzifələrdə çalışırdınız.

– Şübhəsiz, 1970-1980-ci illərdə Heydər Əliyev artıq bütün ölkədə böyük ittifaq respublikalarından birinin – Azərbaycan SSR-in rəhbəri kimi tanınırdı. O vaxt mən, doğrudan da, artıq məsul vəzifələrdə çalışırdım: Tatarıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası (TM SSR) meliorasiya və su təsərrüfatı naziri, TM SSR Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini, TM SSR Nazirlər Sovetinin sədri... Gənc, rəhbər vəzifələrdə yenicə çalışmağa başlayan insan kimi imkan daxilində daim ölkədə baş verən hadisələrdən xəbərdar olmağa çalışırdım, milli respublikaların liderləri ilə maraqlanırdım, xüsusilə də Heydər Əliyevlə. Ona görə ki, azərbaycanlılar da tatarlar kimi türkdilli xalqdır. Onların milli mədəniyyətlərini necə inkişaf etdirdiklərini və qoruyub saxladıqlarını bilmək bizim üçün maraqlı idi. Heydər Əliyevin respublika KP MK-nın birinci katibi olduğu dövrdə Azərbaycan SSR bir çox ittifaq respublikaları üçün nümunə idi, nüfuzu yüksək idi. Yəqin ki, bütün ölkə Leonid İliç Brejnevin hakimiyyətdə olduğu illəri xatırlayır, biz onun Azərbaycana necə səfər etməsini, respublikanın uğurlarını necə qeyd etməsini, Heydər Əliyevə ehtiramını ifadə etməsini televiziyada izləyirdik. Heydər Əliyeviç irimiqyaslı şəxsiyyət, əla natiq, 2 dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı idi. Məlum olduğu kimi, SSRİ-də bu adlar dövlət qarşısında xüsusilə görkəmli xidmətlərə görə verilirdi. Azərbaycan, əlbəttə ki, iqtisadiyyatın müəyyən sahələrində əlçatmaz idi, məsələn, Azərbaycan torpağının zəngin olduğu üzüm və bir sıra digər məhsulların istehsalının on dəfə artdığını gözəl xatırlayıram. Bir sözlə, respublikanın və qardaş Azərbaycan xalqının çiçəklənmə dövrü idi. Heydər Əliyeviçin fəaliyyəti heyranlıq doğururdu.

– Şəxsən tanımadığınız, lakin haqqında çox eşitdiyiniz Siyasi Büro üzvü, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini, Türk dünyasının nümayəndəsi və müsəlman Heydər Əliyev Sizdə hansı təəssürat yaradırdı?

– O vaxt eşitdik ki, Yuri Andropov SSRİ-nin rəhbəri olan kimi onu Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini vəzifəsinə dəvət edib və Heydər Əliyeviç çətinliklə razılaşıb, çünki o, xalqının oğlu kimi öz respublikasına xidmət etmək istəyirdi. Aydın idi ki, o, təcrübəli, müdrik və dərrakəli bir insan idi və yəqin ki, gələcək dəyişiklikləri əvvəlcədən sezmişdi. Bu, Mixail Sergeyeviç Qorbaçovun Sov.İKP MK-nın birinci katibi olana qədərki vaxt idi. Görünür, uzun illər DTK sistemində çalışmış Heydər Əliyeviç ölkənin həyatında başlaya biləcək taleyüklü dəyişiklikləri bizdən də çox bilirdi.

– 1985-ci ildə Siz Tatarıstan MSSR Nazirlər Sovetinin sədri təyin olunanda Heydər Əliyev artıq üç il idi ki, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini vəzifəsində çalışırdı. Həmin illər ərzində onunla şəxsən görüşmək və ya telefonla danışmaq şansınız olubmu?

– Təəssüf ki, həmin illərdə onunla şəxsən görüşmək şansım olmadı. Amma biz gənc liderlər yenidənqurma illərində baş verən hadisələrin fəal iştirakçıları olmuşuq, hökumətin müxtəlif iclaslarında iştirak edir, prosesləri müşahidə edirdik. Heydər Əliyeviç çoxlarımız üçün nümunə idi. Bu cür şəxsiyyətlərin təsiri bizim sonralar regional lider kimi, indiki halda mənim Tatarıstanın lideri kimi, inkişaf etməyimizə kömək etdi. Yenidənqurmanın ilk illərinin taleyüklü hadisələri fonunda biz SSRİ-nin süqutu şəraitində ittifaq respublikalarının keçmiş rəhbərlərinin öz respublikalarının azadlığı və müstəqilliyi üçün necə can atdıqlarını gördük. O zaman biz hamımız bu şəraitdə yaşamaq və xalqlarımızın mənafeyini qorumaq üçün yollar axtarırdıq. SSRİ xalq deputatlarının qurultaylarında, partiya konfranslarında, rayonlarımızdakı qaynar mitinqlərdə bu suallara cavab axtarırdıq...

– Mintimer Şaripoviç, necə bilirsiniz, Sov.İKP MK-nın baş katibi Mixail Qorbaçovun Heydər Əliyevə qarşı ədalətsiz və qərəzli münasibətinin, onun hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmasının səbəbləri nə idi? Axı Heydər Əliyev SSRİ rəhbərliyi arasında dövrünün ən mütərəqqi, istedadlı və hörmətli siyasətçilərindən biri idi...

– Təəssüf ki, bu barədə dəqiq məlumatım yoxdur. Amma öz şəxsi fikrimi deyə bilərəm. Bildiyimə görə, Heydər Əliyeviç Mixail Sergeyeviçin hakimiyyətə gəlməsinə və onun Sov.İKP MK-nın rəhbəri seçilməsinə fəal dəstək vermişdi. Düşünürəm ki, Heydər Əliyeviçlə bilavasitə işləmiş Qorbaçov, yəqin ki, onun hazırlığını və nüfuzunu hiss etdi və ondan qorxmağa başladı. Buna görə də Əliyev sözün həqiqi mənasında Sov.İKP MK Siyasi Bürosundan sıxışdırıldı. Qorbaçov güclü insanlardan qorxurdu. Mən bunu liderin zəifliyi hesab edirəm. Sizə öz təcrübəmdən deyim: güclü, iradəli lider öz strategiyasını həyata keçirə bilməsi üçün bacarıqlı kadrları cəlb etməli və saxlamalıdır. Nə qədər böyük lider olsanız da, güclü komanda olmadan heç nə həyata keçirə bilməyəcəksiniz. Üstəlik, Heydər Əliyeviç, necə deyərlər, millətlərarası problemləri bilən və həll etməyə qadir olan çox müdrik və təcrübəli milli kadr idi. Bizim taleyimiz belədir: biz milli respublikalar bir dövlətin tərkibində və ya qonşu kimi münasibətlər qurmağa məhkumuq, çünki ərazilərimiz bir-birinin qonşuluğunda yerləşdiyindən xalqlarımızın çoxəsrlik əlaqələri var. Heydər Əliyeviç təcrübəli siyasətçi kimi təxirəsalınmaz problemlərin həllində iştirak etməli idi, Qorbaçovun çoxlu belə problemləri var idi.

– 1990-cı ildə Sizin rəhbərliyinizlə Tatarıstanın Dövlət Suverenliyi Bəyannaməsi qəbul edildi. 1991-ci ildə, siz Tatarıstan Respublikasının Prezidenti seçiləndən az sonra Sovet İttifaqı dağıldı. Sonra 1992-ci ildə respublikada Tatarıstanın statusu ilə bağlı referendum keçirildi. Eyni zamanda, 1991-ci ildə də müstəqilliyini elan edən Azərbaycan 1993-cü ilə qədər dövlətçiliyini təhlükə altına alan siyasi böhran yaşadı. Bu hadisələri Kazandan izləyib nə düşünürdünüz? O zaman Heydər Əliyevi xatırladınızmı?

– Düz deyirsiniz, Tatarıstanın həyatında ən taleyüklü hadisələr 1990-1994-cü illərdə baş verib. Tatarıstanın lideri kimi, Sizin sadaladığınız bu hadisələrdən keçərəkən mən respublika rəhbərinin uğurunun əsas şərti kimi özüm üçün bir şeyi müəyyənləşdirdim - bu, xalqın dəstəyi və etimadıdır, uzun illər ərzində qazanılmalıdır. İttifaq respublikalarının rəhbərlərinin yenidənqurma illərində hələ SSRİ-nin tərkibində olarkən, sonra isə Müstəqil Dövlətlər Birliyinə daxil olan ölkələrin başçısı olanda davranışlarını yaxşı xatırlayıram. Amma hamı müstəqil dövlətlərin rəhbəri olmağa hazır deyildi. Biz hamımız postsovet ölkələrində baş verən hadisələri izləyirdik və özümüz üçün çoxlu dərslər aldıq. Ayaz Mütəllibovun Azərbaycana rəhbərlik etdiyi vaxtı xatırlayıram. Azərbaycanda siyasi sabitliyin pozulması kifayət qədər güclü idi. Təbii ki, biz bu prosesləri izlədik və başa düşdük ki, o dövrdə siyasi proseslərin, o cümlədən Qarabağ münaqişəsinin fəlakətli inkişafının qarşısını ala biləcək əsl mötəbər lider meydanda yox idi. Mən əmin idim ki, Heydər Əliyeviç o vaxt hakimiyyətdə olsaydı, bu faciənin qarşısı alınardı. Həmin təlatümlü vaxtlarda, bir qədər gecikmiş olsa da, respublika əhalisi Heydər Əliyeviçin hakimiyyətə qayıdışını tələb etdi ki, bu da tarixən özünü doğrultdu. Əgər o, xalqın onun Ali Sovetə rəhbərlik etmək təklifini qəbul etməsəydi, bundan da pis ola bilərdi. Bəzən siyasətdə ən kiçik boşluq xalq üçün böyük fəlakətə çevrilir. Respublika sakinləri daha sonra onu qətiyyətlə dəstəklədilər, o, 98 faiz səslə Azərbaycan Prezidenti seçildi. Nə yaxşı ki, Azərbaycan xalqının öz təcrübəli, ölkəni, qonşu respublikaları tanıyan müdrik şəxsiyyəti var idi. O, həqiqətən də, bir çox suallara cavab tapıb, respublikada siyasi, sosial-iqtisadi həyatı öz axarına sala bildi. Heydər Əliyev nadir şəxsiyyətdir, ona həm Sovetlər İttifaqında, həm də, postsovet məkanında dünya düzəninin tamamilə yeni şərtlərində həqiqətən hörmətlə yanaşılıb. Azərbaycan xalqı haqlı olaraq Heydər Əliyevlə fəxr edir, dahi oğlunun müqəddəs xatirəsini əziz tutur. Hərdən onu diktator olmaqda ittiham etmək cəhdlərini eşidirəm və s. Bu adamlar sadəcə olaraq türk xalqlarının adət-ənənələrini bilmirlər, burada hakimiyyət əsrlərlə liderin nüfuzuna söykənib. Hakimiyyət və hörmət isə xalqın etimadını real əməllərlə qazanmaqla əldə edilir. Rəhbərə hörmət edilirsə, xalq onu həm seçkilərdə, həm də indiki fəaliyyətində dəstəkləyir. Xalq birləşib liderə dəstək olanda nəticə var. Ona görə də bu və ya digər rəhbərliyə qiymət verməzdən əvvəl xalqların tarixini, əxlaqını, adət-ənənələrini, mənəvi irsini daha yaxşı öyrənməyi məsləhət görərdim.

– Heydər Əliyevlə ilk görüşünüzün tarixçəsini bölüşə bilərsinizmi? O, sizdə hansı təəssüratlar oyatdı?

– Bəli, həyatda onunla şəxsən tanış olmaq mənə qismət oldu. Nə gizlədim, köhnə günlərdə bu barədə xəyal etmək belə mümkün deyildi. 1991-ci ildə mən Tatarıstan Respublikasının Prezidenti seçildim. Respublikamız tədricən beynəlxalq layihələrdə fəal iştirak etməyə başladı, bir çox ölkələrlə iqtisadi və mədəni əlaqələr qurmağa başladıq.

1995-ci ilin yanvarında biz Davosa iqtisadi foruma getdik, ora bir çox dövlətlərin başçıları gəldi, Heydər Əliyeviç də orada idi. Bir-birimizlə tanış olduq, qısa söhbət etdik. Sizə deməliyəm ki, biz onunla şəxsən söhbət edəndə sovet dövründə və ondan sonrakı bütün müşahidələrim tam təsdiqini tapdı, o, həqiqətən də təsəvvür etdiyim kimi idi.

1995-ci ilin avqustunda mən respublikanın böyük nümayəndə heyəti ilə Şərqin görkəmli şairi və mütəfəkkiri Abay Kunanbayevin 150 illik yubileyini qeyd etmək üçün Qazaxıstana gəldim. Azərbaycan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan və Gürcüstanın rəhbərləri orada idilər. Bayram şənliklərində birgə iştirak bizi bir-birimizə daha da yaxınlaşdırdı. Mən onların hər biri ilə şəxsən danışdım. Heydər Əliyeviç məni Azərbaycana rəsmi səfərə dəvət etdi. Mən onun dəvətini minnətdarlıqla qəbul etdim.

– Beləliklə, Tatarıstanın Prezidenti kimi müstəqil Azərbaycana ilk rəsmi səfəriniz 1996-cı ilin noyabrında baş verdi. Prezident Heydər Əliyev böyük ehtiram əlaməti olaraq Sizi hava limanında şəxsən qarşıladı. Onun nümayiş etdirdiyi bu ehtiram sizə necə təsir bağışladı? Həmin səfərin başqa hansı anları yaddaşınıza yazıldı?

– 1996-cı ilin noyabrında biz Tatarıstan Respublikasından böyük nümayəndə heyəti ilə İrana rəsmi səfər etdik və səfər başa çatdıqdan sonra Azərbaycana yollandıq.

Noyabrın 20-də təyyarəmiz Binə Beynəlxalq Hava Limanına gəldi və orada fəxri qarovul dəstəsi ilə bizi şəxsən Prezident Heydər Əliyev qarşıladı. Düzünü desəm, təəccübləndim, əslində belə yüksək şərəf gözləmirdim. Dahi Heydər Əliyev özü trapın qarşısında dayanıb və məni - Rusiyanın tərkibində olan respublikanın rəhbərini dövlət başçısı kimi qarşılayır. Bu, heç vaxt unutmayacağının bir şeydir. Bu, mənim siyasi karyeramın başlanğıcı idi və onun diqqəti mənə böyük dəstək oldu. Məncə, Heydər Əliyev bunu başa düşdü.

Səfərin ilk günü Heydər Əliyevlə axşam saat 7-də oturub səhər saat 4-ə qədər söhbət etdik. Bu, böyük qardaşla kiçik qardaş arasında, mübaliğəsiz, ürəkdən gələn söhbət idi. Onun insanlığı və ünsiyyətdəki sadəliyi məni, yaxşı mənada, son dərəcə heyrətləndirdi. Yəqin ki, ata-anasına təşəkkür etmək lazımdır, o, yaxşı tərbiyə alıb, SSRİ dövrünün böyük şöhrəti onu dəyişməyib. Mən o zaman hiss etdim ki, o, ilk növbədə, xalqının oğlu kimi doğma Azərbaycanı üçün səmimi qəlbdən narahatdır. O zaman baş verən hər şey ürəyindəki ağrıda əks olundu və görünür, sonradan sağlamlığına çox təsir etdi. Ertəsi gün təntənəli şəraitdə Tatarıstan və Azərbaycan arasında ticarət-iqtisadi, elmi-texniki və mədəni əməkdaşlıq haqqında dövlətlərarası Sazişin imzalanması baş tutdu. Sonra Tatarıstan Respublikasının Azərbaycandakı daimi nümayəndəliyində olduq, tatar diasporunun nümayəndələri ilə görüşdük. Axşam Heydər Əliyeviç bizim şərəfimizə rəsmi nahar verdi. Noyabrın 22-də gözəl Bakı şəhərini gördük, sakinlər bizi mehribanlıqla qarşıladılar, mən şəhər əhalisi ilə, həm də tərcüməçisiz tatar dilində danışdım. Dağlıq Qarabağdan olan məcburi köçkünlərin məskunlaşdığı əraziyə baş çəkdik, onların məskunlaşdığı binaya baxış keçirdik, ailələri ilə söhbət etdik. Kazana çatan kimi onlara humanitar yardımın göstərilməsini əmr etdim. Tatarıstanlılar isə təcili ehtiyac duyulan humanitar yardımla bir KAMAZ karvanını ora göndərdilər.

Sonra bir neçə dəfə müxtəlif şənliklərdə görüşüb söhbət etdik. Yadımdadır, 1998-ci ilin iyununda Qazaxıstan Respublikasının paytaxtı Astananın təqdimat mərasimində bir yerdə idik. Yeri gəlmişkən, 90-cı illərdə mən Türkiyə prezidentləri Turqut Özal, sonra Süleyman Dəmirəllə görüşdüm, onlardan Heydər Əliyeviçin ünvanına çoxlu hörmət və minnətdarlıq sözləri eşitdim.

– Yəqin ki, Heydər Əliyevin idarəçilik təcrübəsindən, xarakterindən və liderlik keyfiyyətlərindən çoxlu dəyərli dərslər çıxarmaq olar. Heydər Əliyevi böyük qardaş adlandıran Mintimer Şaymiyev ondan nə öyrəndi?

– Heydər Əliyeviçlə hər söhbətimdən müdriklik və uzaqgörənlikdə əvəzsiz bir dərs aldım. Əsl siyasətçi intuisiyası var idi. O, həyatı bilməklə, tarixi bilməklə baş verən hadisələrə dəqiq irimiqyaslı qiymət verə, bunun ölkələrimizin gələcəyinə necə təsir edəcəyini hesablaya bilərdi.

– Ulu öndər Heydər Əliyevin vəfatından sonra siyasətçilərdən biri deyirdi: “Heydər Əliyevlə bütöv bir dövr başa çatdı”. Bundan sonra Azərbaycan xalqının seçimi İlham Əliyev oldu. Bu gün onun rəhbərliyi altında Azərbaycanın inkişafını Tatarıstanda necə qiymətləndirirlər?

– Mən İlham Heydəroğlunu nəhəng atasının layiqli oğlu və ən yaxşı davamçısı hesab edirəm. O, postsovet məkanında yeni geosiyasi sistemin gələcək inkişafına, Rusiya Federasiyası ilə mehriban qonşuluq münasibətlərinə və işgüzar əməkdaşlığa böyük töhfə verir. Hazırda Azərbaycan güclü iqtisadiyyata və etibarlı sosial təminatlara malik, demokratik dəyərlərə, mədəniyyətlərarası və dinlərarası dialoqa sadiq olan, sürətlə inkişaf edən dövlətə çevrilib. Onun siyasi iradəsi sayəsində Azərbaycan dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya edərək böyük investisiyalar cəlb edən ölkəyə çevrilib.

Məlum olduğu kimi, Tatarıstan və Azərbaycan xalqlarını həmişə qardaşlıq və dostluq əlaqələri bağlayıb. Mən çox şadam ki, müasir dövrdə təməlində Heydər Əliyevlə dayandığımız respublikalarımız arasında əməkdaşlıq Rusiya–Azərbaycan dostluq münasibətləri çərçivəsində uğurla davam edir və hər gün daha da möhkəmlənir.

Hazırda Tatarıstanla Azərbaycan arasında münasibətlərin necə inkişaf etdiyini izləyirəm. Azərbaycanda, Bakıda hələ də Tatarıstan Respublikasının Səlahiyyətli Nümayəndəliyi fəaliyyət göstərir və Kazanla Bakı arasında birbaşa hava əlaqəsi mövcuddur. Bu gün Azərbaycanda 18 minə yaxın soydaşımız yaşayır və onlara Azərbaycan rəhbərliyi tərəfindən daim dəstək verilir. Eyni zamanda, bizim dəstəyimizlə Tatarıstanda azərbaycanlıların milli-mədəni muxtariyyəti yaradılıb. Son siyahıyaalmaya görə, onların sayı 8,7 min nəfərdir və onlar respublikanın həyatında fəal iştirak edirlər. İki respublika arasında iqtisadi əməkdaşlıq da inkişaf edir.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Tatarıstanın Rəis Rüstəm Minnixanov tez-tez görüşürlər. Onlar həmişə vurğulayırlar ki, Azərbaycanla Tatarıstan arasında çoxillik dostluğa mənimlə Heydər Əliyev arasında mövcud olan isti şəxsi münasibətlər kömək edir.

Ötən ilin sonunda Rüstəm Nurqaliyeviç Bakıya növbəti işgüzar səfər edib. Onlar bu barədə daha əvvəl İlham Əliyevin BRİKS sammitində iştirak etmək üçün Kazana səfəri zamanı razılığa gəliblər. İlham Əliyev Rüstəm Minnixanova “Dostluq” ordenini, tatar dilində dostluq mənasını verən “Duslyk” ordenini təqdim edib. Məncə, bu, çox simvolikdir. Bircə onu arzu etmək qalır: “Yaşasın hər zaman dostluğumuz”! (Yaşəsən һәvakıt dusliqıbız! (tatar dilində.)

Müsahibəni qələmə aldı:
İlqar RÜSTƏMOV
XQ