Naxçıvanda şahmatın ilk rəsmi izi: 100 illik elan

Bu, Naxçıvanda şahmatın yalnız fərdi həvəskarlar arasında deyil, artıq təşkilati və rəsmi səviyyədə inkişaf etdiyini göstərən ən qədim sənədli sübutlardan biri hesab edilə bilər.
Elanın özü: Tiflisdən gələn xəbər
1926-cı il, 23 mart tarixli №1131 saylı “Заря Востока” qəzetinin 4-cü səhifəsində “Şахматная жизнь” (“Şahmat həyatı”) rubrikasında sağ orta sütünda yer alan qısa, amma mühüm məlumatda deyilirdi: “Нахичевань. … На 1-е апреля назначен шахматный турнир на звание чемпиона края”.

Bu sitat göstərir ki, Naxçıvanda 1 aprel tarixində bölgə çempionu titulu uğrunda turnir keçiriləcəkdi. Mətndə “край” (“bölgə”) ifadəsinin işlədilməsi həmin dövrün inzibati terminologiyası ilə tam uyğun gəlir. Həmin dövrdə Naxçıvan artıq muxtariyyət statusuna malik idi, lakin inzibati ad olaraq bəzən hələ də “Naxçıvan muxtar diyarı” (rusca Нахичеванский автономный край, qısaca Нахкрай) işlədilirdi. Bu səbəbdən, elandakı “çempion kraja” ifadəsi Naxçıvanın titul yarışı olduğunu göstərir.
Tarixi kontekst: Naxçıvanın statusu və “Naxkrai” anlayışı
1923-cü ildə Naxçıvan Azərbaycan SSR tərkibində muxtar diyar kimi yaradılmışdı. 1924-cü il 9 fevral tarixində isə bu status dəyişdirilərək Naxçıvan MSSR (Muxtar Sovet Sosialist Respublikası) təsis edildi. Lakin mətbuatın dili və dövlət sənədlərində keçid dövründə “Naxkrai” ifadəsi uzun müddət işlədilməyə davam etmişdi. Bu, o dövrdə rəsmi üslubda geniş istifadə edilən bir termin idi və 1926-cı ilin qəzetindəki xəbər də bu ənənənin davamı hesab edilə bilər.
Dəmiryolçular klubu – şahmatın mərkəzi
1920-ci illərdə SSRİ-də şahmatın kütləviləşdirilməsində müəssisə klublarının rolu böyük idi. Xüsusən dəmiryolçular klubları, həm böyük zal imkanları, həm də peşə ittifaqları vasitəsilə idmanın müxtəlif növlərinin, o cümlədən şahmatın inkişafına şərait yaradırdı.
Tiflisdəki eyni qəzetin digər saylarında da 100 lövhədə seanslar, kütləvi tədbirlər barədə xəbərlərin getməsi şahmatın həmin illərdə necə sürətlə populyarlaşdığını göstərir.
Bu səbəbdən Naxçıvanda ilk rəsmi turnirin məhz dəmiryolçular klubunda keçirilməsi təsadüfi deyil, SSRİ-nin idman siyasətinin tipik nümunəsidir.
1926-cı ildə şahmat dünyasının mənzərəsi
1926-cı ildə SSRİ səviyyəsində böyük şahmat birincilikləri maliyyə çətinlikləri səbəbindən azaldılmışdı. Mərkəzi yarışlar az olsa da, bölgələrdə – Bakı, Tiflis, Naxçıvan kimi şəhərlərdə yerli turnirlər fəal şəkildə təşkil edilirdi. Bu, şahmatın “aşağıdan-yuxarıya” inkişaf modelini formalaşdırırdı. Naxçıvanda bölgə çempionatının keçirilməsi də bu prosesin təbii bir hissəsi idi və həmin bölgədə şahmatın ilk təşkilatlanma nümunələrindən sayılır.

Qarışıqlığa diqqət: Нахичевань на Араксе
“Заря Востока” qəzetində Azərbaycan Naxçıvanı tez-tez “Нахичевань на Араксе” (Araz çayı kənarında Naxçıvan) kimi təqdim edilirdi. Bu qeyd onu Rostov vilayətində yerləşən “Naxçıvan-na-Donu” şəhərindən fərqləndirmək üçün istifadə olunurdu.
Beləliklə, xəbərin Azərbaycanın Naxçıvan bölgəsinə aid olduğu tam aydın olur.
Tarixi əhəmiyyət
Bu qısa qəzet elanı təkcə bir turnirin xəbəri deyil, həm də Naxçıvanın şahmat tarixinə işıq salan qiymətli bir arxiv sənədidir. 1926-cı ildə rəsmi titul – bölgə çempionu anlayışının işlədilməsi şahmatın yalnız əyləncə deyil, idman yarışması statusu qazandığını göstərir.
Dəmiryolçular klubu şahmatın inkişafında ilk rəsmi mərkəz rolunu oynayıb. Bu elan, indiyədək məlum olan ən qədim yazılı sübut olaraq Naxçıvanda şahmatın tarixinin 100 ilə yaxın dərin köklərə malik olduğunu təsdiqləyir.
Beləliklə, sonda deyə bilərik ki, bir əsrə yaxın əvvəl dərc olunan kiçik bir elan, bu gün Naxçıvanda şahmatın dərin tarixi köklərini sübut edir. 1926-cı ildə dəmiryolçular klubunda keçirilən bölgə çempionatı, yalnız bir oyun deyil, həm də Naxçıvanın intellektual irsinin başlanğıc nöqtəsidir. Bu hadisə, Azərbaycan şahmatının bugünkü uğurlarının tarixi bünövrəsini təşkil edən parlaq bir səhifədir.