Paralel siniflər. Biri şəhərdə, biri kənddə…

Təhsil, yalnız biliklərin ötürülməsi deyil, həm də cəmiyyətin inkişafının əsas dayağıdır. UNESCO və digər beynəlxalq qurumlar göstərir ki, bərabər təhsil imkanları ölkələrin sosial və iqtisadi göstəricilərinə birbaşa təsir edir. Azərbaycanda isə kənd və şəhər məktəbləri arasında ciddi fərqlər müşahidə olunur. Şəhər məktəbləri, müasir avadanlıq və ixtisaslı müəllim resursları ilə fərqlənir, uşaqlara geniş təhsil imkanları təqdim edir. Kənd məktəblərində isə infrastruktur problemləri, müəllim çatışmazlığı və məhdud rəqəmsal resurslar şagirdlərin potensialını tam inkişaf etdirməyə mane olur. Bu fərqlər yalnız akademik nəticələrdə deyil, həm də uşaqların sosial və psixoloji inkişafında özünü göstərir. Yazı boyunca Azərbaycanda təhsildə urban-rural fərqləri, onların səbəbləri və mümkün həll yolları araşdırılacaq. Məqsəd, yalnız statistik göstəriciləri təqdim etmək deyil, həm də real həyat nümunələri ilə bu bərabərsizliklərin cəmiyyət üzərində yaratdığı təsiri anlamaqdır.

Azərbaycanın şəhər məktəbləri müasir təhsil standartlarına uyğun avadanlıq və texnologiyalarla təmin olunub. Laboratoriyalar, kompüter sinifləri və kitabxanalar şagirdlərə yalnız dərs mövzularını öyrənmək deyil, eyni zamanda tədqiqat aparmaq və yaradıcı düşünmək imkanı verir. Şəhərdəki məktəblərdə rəqəmsal resurslara çıxış daha asandır. Onlayn dərs platformaları, elektron kitabxanalar və interaktiv təhsil materialları gündəlik tədrisin bir hissəsidir. Bu, uşaqların akademik və sosial bacarıqlarının erkən dövrdən inkişafına şərait yaradır.

Kənd məktəblərində isə vəziyyət fərqlidir. Bir çox məktəblərdə fiziki infrastrukturlar köhnəlib, laboratoriyalar və kitabxanalar ya məhduddur, ya da tam yoxdur. İnternet bağlantısının zəifliyi şagirdlərin rəqəmsal alətlərlə işləməsinə mane olur və distant təhsil imkanlarını məhdudlaşdırır. Kənd yerlərində müəllim çatışmazlığı da infrastrukturun səmərəli istifadəsinə mane olan amillərdəndir; müvafiq ixtisaslı müəllimlər şəhərlərə meyl edir, nəticədə kənd məktəblərində tədris keyfiyyəti dalğalanır.

Bu fərqlər yalnız texniki məsələlərlə bitmir. Məktəb binalarının vəziyyəti, siniflərin sayı və şagird-müəllim nisbəti də təhsilin keyfiyyətinə birbaşa təsir göstərir. Şəhərdə bir sinifdə ortalama 20-25 şagird olsa da, kənd məktəblərində siniflər bəzən 30-35 nəfərə çatır. Bu, müəllimin fərdi yanaşmasını çətinləşdirir və şagirdlərin dərsə cəlb olunmasını zəiflədir. Qısa olaraq desək, infrastruktur fərqləri şagirdlərin yalnız dərs nəticələrinə deyil, həm də öyrənmə motivasiyasına və gələcək imkanlarına təsir edir. Şəhər və kənd məktəbləri arasındakı uçurum, bir tərəfdən texnologiya və resurs çatışmazlığından, digər tərəfdən isə sosial və iqtisadi amillərdən qaynaqlanır.

Azərbaycanın təhsil sistemində müəllimlər tədrisin əsas dayağıdır. Şəhər məktəblərində ixtisaslı və təcrübəli müəllimlər, müasir təlim metodlarından istifadə edərək şagirdlərin fərdi bacarıqlarını inkişaf etdirməyə imkan tapırlar. İnteraktiv dərs üsulları, layihə əsaslı öyrənmə və qrup işləri şagirdlərin analitik düşüncəsini gücləndirir. Eyni zamanda, şəhər məktəblərində müəllimlər professional inkişaf kurslarına, seminar və beynəlxalq təlim proqramlarına çıxış imkanına malikdirlər. Bu, onların dərs texnikalarını yeniləməyə və innovativ yanaşmalar tətbiq etməyə şərait yaradır.

Kənd məktəblərində isə vəziyyət daha mürəkkəbdir, təcrübəli müəllimlərin şəhərlərə meyli, kənd məktəblərində müəllim çatışmazlığı yaradır. Bu, bəzən çoxfənli müəllimlərin bir neçə fənni eyni zamanda öyrətməsinə gətirib çıxarır və dərslərin keyfiyyətini zəiflədir. Müəllimlər resurs və təlim imkanlarının məhdudluğu səbəbindən ənənəvi metodlara, çox vaxt isə sadəcə dərs kitabına əsaslanaraq dərs keçmək məcburiyyətində qalırlar.

Bu fərqlilik yalnız dərs texnikaları ilə ölçülmür. Müəllimlərin kənddə şagirdlərlə ünsiyyət və motivasiya bacarıqları da şagirdlərin təhsil uğuruna təsir göstərir. Kənd yerlərində müəllimlər sosial-emosional dəstək rolunu da üzərlərinə götürürlər, çünki valideynlər bəzən təhsilin əhəmiyyətini dərk etməyə bilər və əlavə dərs resurslarına çıxış imkanları məhduddur. Şəhər məktəblərində isə bu yük daha çox psixoloq və əlavə təhsil proqramları vasitəsilə paylaşılır. Beləliklə, müəllim keyfiyyəti və təlim metodlarındakı fərqlər, kənd və şəhər məktəblərindəki akademik nəticələrə və şagirdlərin gələcək perspektivlərinə birbaşa təsir edir. Təhsil bərabərsizliyinin aradan qaldırılması üçün yalnız infrastruktur deyil, həm də müəllimlərin peşə inkişafına yönəlmiş strategiyalar vacibdir.

Şagirdlərin akademik uğuru təkcə məktəb resursları ilə deyil, həm də sosial və mədəni faktorlarla sıx bağlıdır. Şəhər məktəblərində oxuyan uşaqlar, müxtəlif dərs proqramlarına, əlavə kurslara və onlayn resurslara çıxış imkanına malikdirlər. Bu, onların riyaziyyat, dil və təbiət elmləri sahəsində daha yüksək nəticələr göstərməsinə şərait yaradır. Həmçinin, şəhər şagirdləri layihələrdə, müsabiqələrdə və beynəlxalq proqramlarda iştirak edərək öz yaradıcılıq və analitik bacarıqlarını inkişaf etdirirlər. Kənd məktəblərində isə vəziyyət fərqlidir. İnfrastruktur və müəllim çatışmazlığı şagirdlərin dərs performansına təsir göstərir. Bir çox hallarda kənd uşaqları müasir tədris metodlarından və əlavə dərs materiallarından uzaq qalır. Bu, yalnız akademik nəticələrdə deyil, həm də ali təhsil və karyera imkanlarına çıxışda fərqlilik yaradır. Kənd şagirdlərinin böyük əksəriyyəti yerli universitetlər və ya regional peşə kursları ilə kifayətlənir, nəticədə gələcək seçim imkanları məhdudlaşır.

Psixososial amillər də önəmlidir. Şəhər uşaqları, geniş sosial şəbəkə və müxtəlif sosial fəaliyyətlər sayəsində özünü ifadə etmə və liderlik bacarıqlarını inkişaf etdirə bilir. Kənd uşaqları isə daha məhdud sosial çevrə və resurslarla böyüdükləri üçün motivasiya və özünəinam məsələlərində çətinliklərlə üzləşirlər. Bu fərqliliklər yalnız fərdi səviyyədə qalmır, cəmiyyətin ali təhsilə çıxış və iş imkanlarına baxışı da onları qiymətləndirərkən urban-rural fərqləri güzgü kimi əks etdirir. Beləliklə, şagirdlərin perspektivləri və performansı yalnız akademik göstəricilərlə ölçülmür, həm də sosial mühit, əlavə resurslar və psixososial dəstək kimi faktorlarla formalaşır. Kənd və şəhər şagirdləri arasındakı fərqlilik, təhsil siyasətində hədəflənmiş müdaxilələri zəruri edir.

Təhsilin keyfiyyəti yalnız məktəb resursları və müəllim keyfiyyəti ilə ölçülmür. Ailə, icma və mədəniyyət də şagirdlərin uğuruna mühüm təsir göstərir. Şəhərdəki uşaqlar, valideynlərin yüksək təhsil səviyyəsi və peşə fəaliyyəti sayəsində öyrənməyə daha çox maraq göstərir, dərslərdə aktiv iştirak edir və əlavə öyrənmə imkanlarından istifadə etməyə meyllidirlər. Şəhər valideynləri, övladlarının akademik nailiyyətlərini davamlı izləyir, onları əlavə kurslar, repetitorlar və mədəni fəaliyyətlərə yönləndirirlər. Bu, uşaqların həm biliklərini dərinləşdirir, həm də gələcək karyera perspektivlərini genişləndirir. Kənddə isə valideynlərin təhsil səviyyəsi daha aşağı ola bilər və sosial, iqtisadi problemlər gündəlik həyatı daha çox təsir edir. Kənd ailələrinin çoxu övladlarının dərs proqramlarını izləməkdə, əlavə dərs resurslarına çıxış yaratmaqda çətinlik çəkir. Eyni zamanda, uşaqlar bəzən ailəyə yardım etmək, ev işlərinə qatılmaq və ya kənd təsərrüfatında işləmək məcburiyyətində qalır, bu da onların dərsə diqqətini və motivasiyasını azaldır.

Mədəni faktorlar da təhsilə təsir edir. Şəhər mühitində uşaqlar müxtəlif sosial qruplarla qarşılaşır, fərqli fikirlərə açıq olur və kreativ təfəkkürünü inkişaf etdirir. Kənd icmalarında isə ənənəvi dəyərlər, sosial gözləntilər və stereotiplər təhsil seçimlərinə təsir edə bilər. Məsələn, bəzi kənd yerlərində qız uşaqlarının ali təhsilə davam etməsi sosial normlar səbəbindən məhdudlaşa bilər, nəticədə cəmiyyətin gələcək əmək bazasına qatqıları azala bilər. Bütün bu faktorlar göstərir ki, təhsil fərqləri yalnız məktəb daxilindəki resurslarla deyil, həm də sosial mühit və mədəniyyətlə sıx bağlıdır. Kənd və şəhər şagirdlərinin təhsil təcrübəsi, yalnız akademik göstəricilərlə deyil, həm də icma dəstəyi, ailə rol modelləri və mədəni resursların əlçatanlığı ilə müəyyənləşir.

Təhsildə kənd və şəhər fərqlərini azaltmaq yalnız məktəb infrastrukturunu yaxşılaşdırmaqla mümkün deyil; həm də strateji dövlət siyasəti və sosial proqramların birləşdirilmiş təsiri tələb olunur. Azərbaycanın təhsil siyasətində son illərdə kənd məktəblərinə diqqət artırılsa da, hələ də əhəmiyyətli problemlər qalmaqdadır.

Birinci prioritet məsələ müəllim resurslarının ədalətli paylanmasıdır. Dövlətin kənd məktəblərinə ixtisaslı müəllimləri cəlb etmək üçün stimul proqramları hazırlaması, onların yaşayış və iş şəraitini yaxşılaşdırması lazımdır. Bu proqramlar təkcə maaş artımı ilə məhdudlaşmamalı, həm də professional inkişaf imkanlarını, təlim və seminarların kənd yerlərində təşkili ilə tamamlanmalıdır.

İkincisi, rəqəmsal təhsil imkanlarının genişləndirilməsi vacibdir. İnternet infrastrukturu və rəqəmsal resurslara çıxış kənd məktəblərində şagirdlərin öyrənmə imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə artırar. Virtual laboratoriyalar, onlayn dərs platformaları və interaktiv dərs materialları yalnız biliklərin dərinləşdirilməsinə deyil, həm də uşaqların kreativ düşüncə və tədqiqat bacarıqlarının formalaşmasına xidmət edər.

Üçüncü strategiya sosial dəstək proqramlarının gücləndirilməsidir. Valideyn maarifləndirməsi, icma layihələri və qeyri-hökumət təşkilatlarının iştirakı kənd yerlərində təhsilin sosial şəraitini yaxşılaşdırmaq üçün önəmlidir. Kənd ailələrinin təhsilə maraq və dəstəyini artırmaq, uşaqların motivasiyasını yüksəldir və nəticədə akademik göstəriciləri yaxşılaşdırır.

Dördüncü və strateji yanaşma, təhsil proqramlarının kənd mühitinə uyğunlaşdırılmasıdır. Ənənəvi dərs proqramlarının bəzən kənd uşaqlarının gündəlik həyat təcrübəsi ilə əlaqəsi yoxdur. Praktiki və icma əsaslı layihələr, kənd mühitində yaşanan problemlərin dərs mövzusuna çevrilməsi şagirdlərin dərsə marağını artırır və öyrənməni gündəlik həyatla bağlayır.

Qısa desək, dövlət siyasəti yalnız infrastruktur yatırımı deyil, həm də müəllim resursları, rəqəmsal texnologiyalar, sosial dəstək və tədris proqramlarının adaptasiyası ilə kompleks şəkildə aparılmalıdır. Bu yanaşmalar kənd və şəhər məktəbləri arasındakı fərqləri minimuma endirərək, uşaqların bərabər imkanlarla təhsil almasını təmin edə bilər.

Gələcək perspektivdə əsas çağırış, yalnız infrastruktur və texnologiya yatırımı ilə kifayətlənməməkdir. Müəllimlərin peşə inkişafı, kənd valideynlərinin maarifləndirilməsi, sosial dəstək proqramlarının gücləndirilməsi və tədris proqramlarının kənd mühitinə uyğunlaşdırılması birgə şəkildə aparılmalıdır. Bu kompleks yanaşma, kənd və şəhər məktəbləri arasında fərqləri azaltmaq, bütün uşaqlar üçün bərabər təhsil imkanları yaratmaq və cəmiyyətin ümumi inkişafını təmin etmək üçün vacibdir.

Nəticə olaraq, Azərbaycanda təhsildə bərabərsizlik problemi, yalnız maliyyə və infrastruktur məsələsi deyil, həm də sosial və mədəni sistemlərin nəticəsi olaraq ortaya çıxır. Bu məsələyə ciddi yanaşma, həm dövlət siyasətində, həm də icma və ailə səviyyəsində dəyişikliklər tələb edir. Təhsildə bərabərsizlik aradan qaldırıldıqda, hər bir uşağın potensialı reallaşar və ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına əhəmiyyətli töhfə verilmiş olar.

Nigar Şahverdiyeva