Pıçıltılar (Ədəbi səhifə)

Türküstan qəzetinin Geney Azərbaycana ayırdığı səhifənin ilk sayısı.

Səhifənin koordinatoru: Əli Çağla

SAYFAYKU ŞEİRİ ÜZƏRİNƏ QISA NOT – (Məqalə)

Yazar: Zaman Paşazadə

Zaman-zaman bütün incəsənət çeşidlərinin böyük hissəsinin mövzu və məzmunu olmuş bilim, zaman iqtizası ilə yeni formalar ilə gündəmə gəlir. Elmi-fantastik janrında yaranmış kino, roman, rəssamlıq və başqa əsərləri hər zaman insanların maraq dairəsində olmuşdur. Ədəbiyyat üzrə bu janr daha çox nəsr və romanda həyata keçib və yaranmışdır, şeirə gələndə isə keçmiş klassik şairlər daha çox astronomiya və riyaziyyat elmlərinin tutumundan şeirdə yararlanmışlar, bu gün isə ara-sıra bəzi şairlərin şeirində elmi mövzulara rast gəlirik.

İlk baxışda şeir ilə elm arasında bir qopuq və uçurum var, şeir duyğu, xəyal və düşüncələr üzrə vurğusu olduğu zaman, elm kobud və quru qanunlar üzərində qurulmuş bir sistemdir. Amma ortada çəkici və maraqlı bir ortaqlıq var: Elmi-fantastik dedikdə; fantaziya ortaq bir nöqtədir. Fantaziya və təxəyyül şeirin ən önəmli yaranış müəlliflərindəndir. Ayrıca modern ədəbiyyatın ən önəmli növlərindən olaraq elmi-fantastik janrı, çağdaş insanın düşüncə və yaşam tərzinə təsir edən qaçınılmaz faktlardan biridir.

Dünyada şeir üzrə Sayfayku (Scifaiku) adı ilə tanınan Hayku qəlibində olan şeir növü, ilk olaraq “Tom Brink” adlı bir şairin vasitəçiliyi ilə 1995-ci ildə manifesti hazırlanıb yayıldı.

Bu şeir növü Yaponiya Haykusu ilə elmi-fantastik şeirin birləşməsi nəticəsində həyata keçdi.

“Sayfayku” quruluşunu Hayku şeirindən və xəyal ölçülərini isə elm və fantaziyadan qazanır. Demək olar bu sayaq şeir, minimalistliyi Haykudan alsa da minimalizmin modern strukturları ilə tam uyğundur. “Brink”in manifestində “minimalizm, anda yaşamaq (bir anın yaranış və qeydə alınması) və humanist baxış” Sayfayku şeirinin üç təməl elementidir. Bütövlüklə bu şeirdə Illüziya sənətinin özəl yeri olaraq təmsil və metaforadan yararlanmışdır və əksər hallarda illüziya qaynağı, elmi-fantastik yaradıcılıq növləri, özəlliklə sinemadandır. Sayfayku real dünyadan fərqli bir dünyanı bənzədərkən ön görücü ədəbiyyatın (Speculative Fiction) bir budağı olaraq, mifik, apokalipsis, qorxu, hayku və elmi-fantastik janr və mövzuların sintezi olaraq bunlardan olduqca geniş şəkildə yararlanır və bu mövzuların içində: Yadplanetlilər başqa gəzəyənlərdə yaşam və uyğunluq ehtimalı, dünyanın başlanış və qurtarışı, bəşərin öz düzəltdiyi maşınlar və robotların bəşərə qələbəsi, zaman yolçuluğu, ulduzlar və nüvə döyüşü və başqa bilim və fantaziya eləcə də dünyanın gələcəyi və fobiləri ilə bağlı mövzular maraq dairəsindədir. Bu sayaq şeir, elmi terminlərdən istifadə etdiyinə görə poetiklik qazanmaq üçün (baxmayaraq yeni forma və fəzaların yaranmasına alverişlidir) şairin daha artıq əmək, zövq və istedadını tələb edir.

Hayku ilə Sayfayku arasında əsas fərq bundadır ki, Hayku şeirinin ən önəmli məzmunu təbiət və fəsillərdir, ancaq Sayfayku şeirində ən önəmli məzmun fantaziya, elm, qorxu və apokalipsis və ondan ötəsində olan məzmunlardır və Haykudakı mücərrəd ifadə və bəyanın yerinə konkret bir ifadədən yararlanır...

Sayfaykunu gələcək şeiri kimi də dəyərləndirirlər, bu fikirə iki yöndən baxmaq olar; birincisi, gələcək insan, olduqca zaman məsələsi və psixi məşğələsinin izdihamlı olduğuna görə təbii olaraq minimalizmə üz gətirməlidir. İkinci isə gələcəyin necə olduğu marağında olmaq kimi insanı özəlliyə görə, eləcə də ön görücü ədəbiyyat çərçivəsində, bu şeir növünü gələcək şeiri adlandırmaqda yanılmırlar. Əlbəttə təbiidir ki, bu şeir də zaman prosesi ilə öz zatına və istəyinə dayanaraq böyük dəyişikliyə məruz qalaraq irəliləyəcəkdir. Beləliklə gələcək insanının seçdiyi şeir və ədəbiyyat çeşidi, Sayfayku sayaq bir ədəbiyyat olması ehtimalı çoxdur.

Sayfayku şeirindən örnəklər aşağıdakılardır.

Ceyms Palmer:

Kvant axımı

Başqa bir dünyaya aparır məni

Bir daha səninlə birgə

Yaşayacağımız bir yerə.

II.

Oksigen cihazının çatışmazlığı

Həyat yoldaşımı məndən uzaqladıb

Daha çox ağac əkəcəyəm.

Tom Brink:

Tərk edilmiş bir göy