“Populyarlıq”dan qorxan Nobel Komitəsi... Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı kimə veriləcək?

Kulis.az Orxan Həsəninin "Nobelin sorağında" yazısını təqdim edir.

Yazıçıların, oxucuların, media nümayəndələrinin gözü sabah İsveçə tuşlanacaq. Dünyanın ən nüfuzlu ədəbiyyat mükafatının elan olunmasına saatlar qalıb.
Yəqin ki, ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını qazanmaq hər yazıçının arzusudur.
Ancaq ədəbiyyat tacını hər il yalnız bir müəllif başına taxır.
Xəbər elan olunmazdan öncə müxtəlif çevrələrdə ehtimallar sıralanır, müzakirələr gedir, hərə öz sevdiyi müəllifi irəli verir, kim layiqdir, kim layiq deyil, hər ağızdan bir avaz gəlir və bütün bu müzakirələr, ehtimallar bu mükafatı daha da maraqlı edir.
Görəsən, bu il mükafat kimə veriləcək? Görəsən, layiqli müəllifmi qazanacaq? Əgər layiqli müəllifə verməsələr, onda dünya ədəbiyyatı hara gedir?
Bu ağır suallara cavab tapmaq çətindir.
Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı dəyişdikcə dəyişən, rəng itirən dünyamızda hələ də söz sənətinin döyünən ürəyidir.
Bəs 2025-in siyahısında hansı müəlliflər var?
Hələlik rəsmi siyahı məlum deyil. Nobel qaydalarına görə namizədlərin adları 50 il gizli saxlanılır. Ancaq, necə deyərlər, arada çox söz dolaşır. Bir neçə müəllifin adı tez-tez çəkilir.
Əvvəl onu deyim ki, aşağıda adını çəkəcəyim müəlliflər rəsmi namizəd deyil, onlar mediada və tənqidçilər arasında favorit kimi çıxış edənlərdir.

Anne Karson

Kanadalı yazıçının Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görülməsi ehtimalı ədəbi çevrələrdə illərdir müzakirə olunur.

Anne Karson ədəbiyyatda sərhədləri demək olar, tamamilə dağıdıb. O, poeziya, esse, teatr və tərcümə formalarını birləşdirir. Əsərləri nə tam şeir, nə də nəsrdir, daha dəqiq ifadə etsək, Karsonun özünün yaratdığı “aralıq ədəbiyyat janrı”dır.
Nobel Komitəsi, adətən, ədəbiyyatın sərhədlərini genişləndirən müəllifləri mükafatlandırır. Bu baxımdan mükafatın Karsona verilməsi ehtimalı var.

Can Xue

Çinli yazıçı Can Xuenin əsərləri surrealizm və realizm arasında dayanır. Onun roman və hekayələrində məntiq pozulur, zaman və məkan əyilir, hadisələr sanki yuxu içində baş verir.

Amma bütün bu xaosun arxasında dərin insan təcrübələri dayanır, – qorxu, tənhalıq, həyat eşqi, təbiətlə insanın mübarizəsi.
Xüsusilə, “Sərhəd” və “Yeni minillikdə sevgi” əsərləri həm dil, həm də struktur baxımından seçilir.
“Sərhəd” romanında hadisələrin ardıcıllığı yoxdur; hər şey rəmzlər, səslər vasitəsilə danışılır.
Bu yazı tərzi Kafka, Borxes və Bekket ilə müqayisə olunur.
Nobel Komitəsi üçün bu cür fərqli bədii dil çox cəlbedicidir.
Can Xue, eyni zamanda, Çin kimi senzuralı bir ölkədə 1980-ci illərdən bəri siyasi və mədəni tabulara qarşı çıxır. Onun əsərlərində gizli şəkildə rejimə qarşı müqavimət hiss olunur.
Məncə, Nobel Komitəsi qərar zamanı bunu da nəzərə ala bilər.

Laszlo Krasznahorkai

Laszlo Krasznahorkai müasir Avropa ədəbiyyatının ən fərqli, ən təsirli yazıçılarından biridir. O, bu il mükafatı qazanmağa ən yaxın yazıçılardandır.
Krasznahorkainin romanlarında insanlığın sonu, ruhun tənhalığı motivlərinə tez-tez rast gəlinir.
Məşhur romanı “Satantanqo” kənddə baş verən mənəvi parçalanmanı göstərir. Oxuyanda görürsən ki, sanki Kafka, Dostoyevski və Tarkovski eyni əsərdə birləşib.
Tənqidçilər bu əsəri “müasir dövrün apokaliptik İncil”i adlandırıblar.
Nobel Komitəsi çox zaman dünyanın mövcud vəziyyətini bədii dillə təqdim edən müəllifləri qalib seçir.

Haruki Murakami

Haruki Murakami artıq 15 ildən çoxdur ki, hər Nobel mövsümündə adı çəkilən, amma bir növ əbədi “namizəd” kimi qalan yazıçıdır.
Nobel Komitəsi hər dəfə ondan yan keçir. Və düşünürəm ki, bir çoxları tərəfindən namizəd olsa da, bu il də komitə ondan yan keçəcək.
Bunun səbəbi təkcə bəxtsizlik deyil.
Murakami dünyanın ən çox oxunan yazıçılarından biridir. Onun romanları (“Norveç meşəsi”, “Kafka sahildə”, “1Q84”) milyonlarla nüsxədə satılıb, gənclik kultuna çevrilib.
Ancaq Nobel Komitəsi “populyarlıq”dan qorxur.
Onlar, adətən, ədəbi dəyəri kommersiya uğurundan üstün tutan yazıçıları seçirlər.
Murakaminin romanları isə həm ədəbi dəyər, həm də bazar baxımından parlaqdır, bu isə bəzi tənqidçilərin fikrincə, onu “kütləvi” göstərir.

Mircea Kartaresku

Kartaresku əsərlərində uzun, mürəkkəb cümlələr, çoxqatlı metaforalar və intertekstual əlaqələr qurur. “Orbitor” trilogiyasında bəzən bir cümlə bir səhifədən çox uzanır, amma bu müəyyən ritm yaradır deyə, oxucunu incitmir.
Dildəki texnikası onu Kafka və Coysla müqayisə etməyə imkan verir.
.
Nobel Komitəsi üçün yeni ədəbi dil yaratmaq vacib kriteriyadır.
Yuxarıda adlarını qeyd elədiyim müəlliflərlə bərabər eyni zamanda Salman Rüşdi, Tomas Pinçon, Amitav Qoş, Enrike Vila Matasın da adını çəkmək olar.
Ancaq mənim ürəyimdən keçən müəllif Mişel Uelbekdir.
Kaş o qalib gələ.
Bəs Nobel Komitəsindən nə gözləmək olar?
Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına qərar verən akademiya yalnız istedada və estetik gücə deyil, həm də yazıçının dünyaya təsirinə, ictimai-siyasi proseslərdəki həssaslığına baxır. Bu kateqoriyadan olan yazıçıların şansının çox olacağını güman edirəm.
Hələlik komitə üzvlərindən başqa qalibi heç kim bilmir, ancaq bildiyimiz bir şey var, 2025-ci ilin in ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatının qalibi kim olsa, o dərhal tarixə düşəcək.