Qazın pulunu kim ödəyəcək?

2025-ci ildə Azərbaycan Avropanın strateji enerji diskursunun mərkəzinə çevrilib. Rusiya ilə geosiyasi münasibətlərin qopmasından sonra Avropa İttifaqı təcili şəkildə etibarlı və şaxələndirilmiş enerji mənbələri axtarışına çıxıb. Brüsselin "yaşıl keçid" və iqlim bəyanatları fonunda Bakı ideologiya yox, real enerji təhlükəsizliyi təklif edir. Lakin Aİ-dən artan tələbatın ardınca paradoks yaranır - Avropa qazı tez, stabil və ucuz almaq istəyir, lakin ixrac infrastrukturunun inkişafına sərmayə qoymaqdan imtina edir. Bu yanaşma artıq yeni enerji reallıqları ilə ziddiyyət təşkil edir. Azərbaycan isə birtərəfli qaydalardan qarşılıqlı faydalı münasibətlərə keçidi tələb edir.

2022-ci ildən etibarən Azərbaycan ardıcıl olaraq Avropaya qaz ixracını artırır. SOCAR-ın məlumatına görə, 2024-cü ildə Avropa İttifaqına Azərbaycan qazının ixracı 12,8 milyard kubmetr təşkil edib ki, bu da 2023-cü illə müqayisədə 26 faiz çoxdur. 2025-ci ildə bu göstəricinin 14 milyard kubmetri keçəcəyi gözlənilir - xüsusən də İtaliya, Yunanıstan, Bolqarıstan, Rumıniya və Macarıstan kimi ölkələrdən artan tələbat fonunda.

Burada həlledici rol Cənub Qaz Dəhlizinə məxsusdur. Bu sistem Cənub Qafqaz boru kəməri (SCP), Transanadolu (TANAP) və Transadriatik (TAP) boru kəmərlərindən ibarətdir. Bu magistralların ümumi ötürmə qabiliyyəti Avropaya illik təqribən 16 milyard kubmetr (TAP) və Türkiyə daxilində və ixrac üçün əlavə 16 milyard kubmetr (TANAP) təşkil edir. TAP artıq bu gün tam layihə gücündə işləyir.

2022-ci ilin iyul ayından etibarən Aİ və Azərbaycan arasında qarşılıqlı anlaşma haqqında Memorandum qüvvədədir. Bu sənədə əsasən, 2027-ci ilə qədər qaz tədarükü 20 milyard kubmetrə çatdırılmalıdır. Lakin TANAP və TAP-ın genişləndirilməsi olmadan bu məqsədə çatmaq mümkün deyil. TANAP konsorsiumunun hesablamalarına görə, ötürmə gücünün 32 milyard kubmetrə çatdırılması üçün ən azı 6,5 milyard ABŞ dolları sərmayə tələb olunur. Aİ isə hələlik bu modernizasiya layihələrinin maliyyələşdirilməsində iştirakını rəsmən təsdiqləməyib.

Aİ-nin "Yaşıl Saziş" (Green Deal) ilə təsbit edilmiş iqlim strategiyası 2050-ci ilə qədər karbon neytrallığına nail olunmasını nəzərdə tutur. 2024-cü ildə Aİ bərpa olunan enerji mənbələrinin (BƏM) inkişafına 60 milyard avrodan çox vəsait ayırıb, bu məbləğin 14 milyard avrosu hidrogen infrastrukturu üçün nəzərdə tutulub. Lakin hədəflərin möhtəşəmliyinə baxmayaraq, faktlar başqa reallığı göstərir: 2023-cü ildə təbii qaz Avropa enerji balansında 23,7 faiz paya sahib olub, soyuq aylarda bu göstərici 30 faizi keçib.

Bundan əlavə, Rusiya qazından imtina (2021-ci ildə 155 milyard kubmetr, 2023-cü ildə isə 40 milyarddan az) daxili mənbələrlə və ya BƏM-lərlə əvəzlənməyib. Bu isə sıxılmış təbii qaz (LNG) idxalının artmasına və alternativ boru kəmərlərinə marağın yüksəlməsinə səbəb olub. Azərbaycan bu mənada real alternativlərdən biri kimi qalır - Əlcəzair və Qətərlə yanaşı. Lakin Avropa bürokratiyası hələ də ikili ritorika nümayiş etdirir - bir tərəfdən "yaşıl transformasiyanı" dəstəkləyir, digər tərəfdən isə "ənənəvi" qaza iqtisadi asılılığı davam etdirir.

Azərbaycan qazına olan tələbat artır, lakin infrastrukturun genişləndirilməsi üçün zəruri sərmayələr cəlb olunmur. SOCAR və Cənub Qaz Dəhlizi üzrə tərəfdaşlar bildirirlər ki, TAP və TANAP-ın genişləndirilməsi üçün 2027-ci ilə qədər ən azı 9 milyard ABŞ dolları həcmində əlavə sərmayə tələb olunur. Avropa Komissiyasının 2024-cü il üzrə "Energy Platform Progress Report" hesabatına əsasən, ümumi enerji büdcəsi 356 milyard avro təşkil etsə də, bu vəsaitin cəmi 2,1 faizi qaz infrastrukturu layihələrinə yönəlib.

Bu isə qeyri-bərabər model yaradır: Bakı siyasi, iqtisadi və infrastruktur risklərini təkbaşına daşıyır, Avropa isə zəmanət mexanizmlərinin yaradılmasında iştirak etmir. Belə yanaşma dayanıqlı deyil. Azərbaycan açıq şəkildə bildirib ki, tərəfdaşlıq məsuliyyəti bölüşdürülmədiyi təqdirdə qaz tədarükü artırılmayacaq.

Azərbaycan müvəqqəti boşaltma məntəqəsi deyil, strateji enerji qovşağıdır. Biz xeyriyyəçilik yox, qarşılıqlılıq gözləyirik. Və bu yanaşma bir çox analitiklər tərəfindən dəstəklənir. Beynəlxalq Enerji Agentliyinin (IEA) 2025-ci ilin martında dərc olunan "Cənub-Şərqi Avropa qaz baxışı" hesabatında qeyd olunur: "Azərbaycan enerji körpüsünə çevrilə bilər, lakin investisiya modelinin yenidən nəzərdən keçirilməsi şərtilə".

Mövcud vəziyyət göstərir ki, "sərbəst resurs - sıfır sərmayə" yanaşması artıq keçmişdə qaldı. Xəzər layihələri bəyanatlardan yox, uzunmüddətli müqavilələrdən, investisiya paketlərindən, kredit xətlərindən və risklərin bölüşdürülməsindən ibarət olmalıdır. Bakı resursları təqdim etməyə hazırdır, lakin ədalətli şərtlər tələb edir.

2024-2025-ci illərdə rəsmi Brüssel iqlim neytrallığı, dekarbonizasiya və hidrogen transformasiyası konsepsiyalarını fəal şəkildə təşviq edir. Lakin Platts-in məlumatına görə, 2024-cü ilin ilk doqquz ayında Avropa İttifaqı Azərbaycan, Norveç, Əlcəzair, ABŞ və Qətər kimi Aİ-yə üzv olmayan ölkələrdən 80 milyard kubmetrdən çox qaz alıb. Bu fonda "yaşıl keçid" ritorikası formal və bəzəkli görünür.

Daha da maraqlısı odur ki, Avropanın aparıcı enerji şirkətləri (ENI, OMV, DEPA, Snam və s.) uzunmüddətli qaz tədarükü müqavilələri imzalamağa davam edir - hidrogen yox, məhz təbii qaz üzrə. Bu isə sübut edir ki, bazar tələbat və logistika qanunları ilə idarə olunur, siyasi bəyanatlarla yox.

Cənub Qaz Dəhlizi (CQD) son onilliklərin ən iddialı enerji təşəbbüslərindən biridir. O, Azərbaycanın "Şahdəniz" yatağından İtaliyanın cənubuna qədər uzanan 3500 kilometrdən çox boru kəməri infrastrukturunu əhatə edir. Bu sistem üç əsas komponentdən ibarətdir:

Cənubi Qafqaz Boru Kəməri (SCP) - 691 km uzunluğunda olub, Azərbaycanın Səngəçal terminalını Türkiyənin Ərzurum şəhəri ilə birləşdirir. İllik ötürmə qabiliyyəti: 25 milyard kubmetr. Transanadolu Qaz Boru Kəməri (TANAP) - Türkiyəni şərqdən qərbə keçərək 1850 km uzanır. İlkin gücü: 16 milyard kubmetr. Modernizasiya olunduğu halda bu göstərici 31 milyard kubmetrə çata bilər. Transadriatik Boru Kəməri (TAP) - Yunanıstan, Albaniya və Adriatik dənizi üzərindən keçərək İtaliyaya qədər uzanır. Uzunluğu 878 km-dir. Hazırkı ötürmə qabiliyyəti: 10-11 milyard kubmetr. 2027-ci ilə qədər bu rəqəmin 20 milyard kubmetrə çatdırılması planlaşdırılır.

TAP AG-nin məlumatına görə, 2024-cü ildə TAP vasitəsilə 11,4 milyard kubmetr qaz ixrac edilib ki, bunun 60 faizindən çoxu İtaliyanın, 20 faizi Yunanıstanın payına düşüb. Qalan hissə isə Bolqarıstan, Albaniya və Şimali Makedoniya arasında bölüşdürülüb.

Lakin 2025-ci ildə Cənub Qaz Dəhlizinin infrastrukturu kritik yüklənmə səviyyəsinə çatıb. Konsorsiumun hesablamalarına görə, əgər 2026-cı ilə qədər TANAP və TAP-ın ikinci genişləndirmə mərhələsinə başlanmasa, Aİ Azərbaycanın qaz tədarükünü 20 milyard kubmetrə qədər artırmaq imkanından məhrum olacaq. Bu isə CQD-yə sərmayələrin yalnız enerji deyil, həm də geosiyasi prioritetə çevrildiyini göstərir.

2025-ci ildə Azərbaycanın əsas arqumentlərindən biri Aİ tərəfindən hüquqi zəmanətlərin verilməsi tələbi olub - bu, uzunmüddətli müqavilələr, investisiya razılaşmaları və ya dövlət risklərinin sığortalanması mexanizmləri (məsələn, Avropa İnvestisiya Bankı və ya Davamlı Enerji üzrə Avropa Fondu vasitəsilə) formasında ola bilər. Hazırda bu zəmanətlər yoxdur.

SOCAR-ın 2025-ci il üzrə "Orta müddətli strategiya icmalı"na əsasən, Azərbaycan tərəfdaşlıq üçün üç model təklif edir:

TANAP və TAP-ın genişləndirilməsinə Avropa enerji şirkətləri və inkişaf institutlarının birgə sərmayə qoyması. Yuxarı (upstream - yataqların işlənməsi) və orta (midstream - nəql) mərhələlər üzrə risklərin bölüşdürülməsi üçün birgə mexanizmlərin yaradılması. Qazın minimum həcmdə alınması üzrə 10 ildən artıq müddətli müqavilələrə zəmanət verilməsi və alternativ bazarlara yönəlmək imkanının təmin edilməsi.

Hazırda yalnız İtaliya və Bolqarıstan orta müddətli müqavilələrin imzalanmasına siyasi hazır olduqlarını ifadə ediblər. Almaniya və Fransa da daxil olmaqla digər ölkələr isə qısa müddətli modellərə üstünlük verirlər ki, bu da tədarük zəncirlərinin sabitliyini daha da zəiflədir.

Azı bunun qədər vacib olan məsələ - resursların mövcudluğudur. "Şahdəniz" yatağının II fazası və Ümid/Babək bloklarının ehtiyatları 2028-ci ilə qədər kifayət edəcək. Lakin ixracın artırılması üçün yeni mənbələr lazımdır. Onların sırasında:

- "Abşeron Fazası 1" (SOCAR və TotalEnergies ilə birgə): kommersiya hasilatına 2024-cü ilin sonu başlanılıb, ilkin hasilat - ildə 1,5 milyard kubmetr.

- "Şəfəq-Asiman" və "Naxçıvan" blokları: kəşfiyyat davam edir, hasilatın 2028-2029-cu illərdən tez başlaması gözlənilmir.

- "Qoşadaş" və "Qarabağ" blokları: potensial ehtiyatlar 80 milyard kubmetrə qədər qiymətləndirilir, lakin bu sahələrin işlənməsi üçün 3 milyard dollardan artıq sərmayə tələb olunur.

Beləliklə, 2027-ci ilə qədər Aİ-yə vəd olunan 20 milyard kubmetr qazın təmin edilməsi üçün yalnız yuxarı seqmentdə (upstream) azı 10-12 milyard dollarlıq sərmayə cəlb olunmalıdır. Avropa bu yeni blokların işlənməsində iştirak etməsə, Azərbaycan ya ixracı məhdudlaşdırmalı, ya da qazı Türkiyə və daxili bazara yönəltməli olacaq.

Beynəlxalq Enerji Agentliyinin (IEA) 2025-ci ilin I rübünə dair Qaz Bazarı Hesabatına görə, əgər TANAP və TAP layihələrinin genişləndirilməsi tam maliyyələşdirilərsə, Azərbaycan 2030-cu ilə qədər Aİ-nin qaz bazarında 5 faizlik paya sahib ola bilər.

"Bruegel"in 2025-ci ilin fevralında dərc olunmuş "Enerji siyasətinə dair arayışında" bildirilir: "Norveçdən sonra ən az riskli boru kəməri tərəfdaşı Azərbaycandır. Lakin Aİ hələ də lazımi səviyyədə investisiya dəstəyi təklif etməyib."

"Wood Mackenzie"nin qiymətləndirməsinə əsasən, Xəzər layihələri 2028-ci ilə qədər illik 6 milyard kubmetrə qədər artım təmin edə bilər - lakin bu, yalnız infrastrukturun modernizasiyası və müqavilə bazasının sabitləşdirilməsi ilə mümkün olacaq.

Formal baxımdan, 2025-ci ildə Avropa Komissiyası əsas məqsəd kimi karbon neytral iqtisadiyyata keçidi elan etməyə davam edir. Lakin büdcə prioritetləri tamamilə fərqli bir strategiyanın mövcudluğunu göstərir:

- 2024-cü ildə sıxılmış təbii qazın (LNG) idxalına ayrılan subsidiyalar - 9,7 milyard avro (REPowerEU Progress Tracker məlumatları);

- 2024-2025-ci ilin qış mövsümündə qazla işləyən elektrik stansiyalarının dəstəklənməsi üçün ayrılan vəsait - 2,6 milyard avro;

- Avropa İttifaqına üzv ölkələr tərəfindən Qətər, ABŞ, Anqola, Mozambik və Azərbaycanla imzalanmış 40-dan artıq yeni LNG müqaviləsi.

Bütün bunlar Avropa siyasi vitrinindəki "yaşıl keçid" ritorikası ilə real siyasi iqtisadiyyat arasında dərin ziddiyyəti ortaya qoyur. Azərbaycan bu kontekstdə ədalətli mövqe tutur - Bakı qaz reallığının açıq şəkildə tanınmasını tələb edir. Avropa bir tərəfdən karbon resurslarından imtina etdiyini bəyan edib, digər tərəfdən isə qaz tədarükünün artırılmasını tələb edə bilməz.

2025-ci ildə Azərbaycan ilə Avropa İttifaqı arasında enerji münasibətləri dönüş nöqtəsinə çatıb. Avropa artıq "siz bizə qaz verin, biz isə sizə yaşıl transformasiya haqqında hesabat təqdim edək" siyasətini davam etdirə bilməz. Azərbaycan tədarükün artırılmasına hazır olduğunu göstərir, lakin qarşılığında bunları tələb edir:

- Hüquqi cəhətdən məcburi müqavilələr;

- İnfrastruktura birgə sərmayələr;

- Aİ-nin maliyyə mexanizmlərinə çıxış imkanları;

- Azərbaycanın müstəqil geoenerji aktoru kimi tanınması.

Cənub Qaz Dəhlizi - sadəcə boru kəmərləri deyil. Bu, Xəzərlə Avropa arasında uzanan geosiyasi arteriyadır.

Azərbaycan artıq etibarlı tədarükçü olduğunu sübut edib. Amma bu rolun qorunub saxlanması və inkişaf etdirilməsi üçün qarşılıqlı fəaliyyətin qaydaları yenidən nəzərdən keçirilməlidir. Avropa sabitlik istəyirsə, o zaman bu sabitliyin təmin olunmasında simmetrik öhdəliklərə razı olmalıdır. Qaz infrastrukturunun inkişafı üçün kapital yatırımları, hüquqi zəmanətlər və bütün tərəflərin siyasi iradəsi tələb olunur.

Yeni enerji arxitekturası utopik bəyanatlar və bürokratik ritorikalar üzərində qurula bilməz. O, real vəziyyətlərin qəbulunu tələb edir: təbii qaz hələ onilliklər boyunca enerji balansının vacib hissəsi olaraq qalacaq. Əgər Avropa sabitlik istəyirsə - onu təmin etmək üçün konkret şəkildə iştirak etməlidir. Bakı qarşıdurma yox, tərəfdaşlıq təklif edir. Amma bu tərəfdaşlıq bərabərlik üzərində qurulmalıdır.

... Qazın pulunu kim ödəyəcək? Qazı almaqda maraqlı olan tərəf. Əks halda - nə qaz olacaq, nə də sabitlik.

Elçin Alıoğlu

Trend