Qəbul imtahanlarında test modeli yığışdırılmalıdırmı ? EKSPERT AÇIQLADI

Son zamanlar təhsil müzakirələrində qəbul imtahanlarının forması geniş müzakirə mövzusuna çevrilib. Bəzi ekspertlər test üsulundan imtina edilməsini və daha fərqli qiymətləndirmə metodlarının tətbiqini təklif edir. Test üsulu abituriyentləri nə dərəcədə doğru qiymətləndirir? Azərbaycan test üsulundan imtina etməli, yoxsa testə aid üsullar bir qədər də təkmilləşdirilməlidir? Dünya ölkələrində qəbul imtahanları necə keçirilir? Bizdə bu təcrübədən nələr öyrənmək olar?

Məsələ ilə bağlı təhsil eksperti Kamran Əsədov SİA-ya açıqlamasında bildirib ki, təhsilə qəbul mexanizmi ölkənin təhsil sisteminin funksionallığını, sosial ədalət prinsipinin təmin olunmasını və insan kapitalının formalaşmasını bilavasitə müəyyən edən ən həssas sahələrdən biridir:

"Azərbaycan təcrübəsi sübut edir ki, test üsulu uzun illər boyu qəbul prosesində şəffaflıq yaradan, korrupsiya risklərini minimuma endirən və geniş kütlələrin yüksək rəqabət mühitində qiymətləndirilməsinə imkan verən ən etibarlı alət olub. Lakin həm təhsil məzmunundakı dəyişikliklər, həm də yeni nəsil bacarıqların ölçülməsi zərurəti imtahan modelinin yenidən düşünülməsini tələb edir. Statistika göstərir ki, ölkədə qəbul imtahanlarına müraciət edənlərin sayı hər il 110–120 min nəfər arasında dəyişir və bu kimi yüksək həcmli kütlənin obyektiv, standartlaşdırılmış şəkildə qiymətləndirilməsi üçün test modeli hələ də ən real vasitədir. “Təhsil haqqında” Qanunun 14.2-ci maddəsi qiymətləndirilmənin ədalətli, şəffaf və nəticəyönlü olmasını tələb edir, bu isə yalnız vahid standartlaşdırılmış yanaşma ilə təmin edilir. Əslində test üsulu məhz bu qanun müddəalarının praktik reallaşmış formasıdır. Bununla belə, “Ümumi təhsil haqqında” Qanunun kompetensiya əsaslı təlim fəlsəfəsi yazı bacarığı, dəlilə əsaslanan cavab formaları, tətbiqi düşünmə kimi indikatorların ölçülməsini tələb etdiyi üçün hazırkı model bütün komponentləri tam əhatə etmir.

Təhlilin göstərdiyi əsas nəticə odur ki, test sistemi obyektivlik baxımından güclü olsa da, şagirdin dərin anlayış səviyyəsini, tədqiqat bacarığını, analitik yazı qabiliyyətini, argument qurma və tətbiqi düşünmə bacarığını tam ölçmür. OECD-in 2023 hesabatında çoxseçimli testlərin şagirdin “yüksək səviyyəli düşünmə bacarıqlarının” yalnız 35–40%-ni əhatə etdiyi göstərilir. Bu məhdudiyyətin aradan qaldırılması üçün bir çox ölkələr qəbul prosesinə açıq tipli suallar, esse, fənlərarası situasiya tapşırıqları və portfel elementləri daxil ediblər. Finlandiya və Böyük Britaniya modelində qəbulun əsas hissəsi yazılı izah, analitik cavab və fənlərarası düşünmənin qiymətləndirilməsindən ibarətdir; ABŞ universitetləri test nəticəsini ümumi qəbul qərarının yalnız 25–40%-ni təşkil edən komponent kimi nəzərə alır, digər hissə isə fəaliyyət portfeli, esse və məktəb göstəriciləridir. Cənubi Koreya və Türkiyə modelləri isə Azərbaycanla daha yaxın paralellər yaradır: yüksək kütləviliyi nəzərə alaraq test üsulu əsas vasitə kimi saxlanılır, lakin sualların strukturunda psixometrik dərinləşmə, məzmun genişlənməsi və inteqrativ tapşırıqların çəkisi artırılır.

Azərbaycanın indiki mərhələsində test üsulundan imtina etmək nə hüquqi, nə idarəetmə, nə də sosial sabitlik baxımından məqsədəuyğun deyil. 1990-cı illərin əvvəllərində qəbulun qeyri-şəffaflığı ilə bağlı ictimai narazılıqlar ölkədə ali təhsilə inamı zəiflədir, sosial ədalət balansını pozurdu. Test sisteminin tətbiqi korrupsiyanın kəskin azalmasına gətirdi və bu, ictimai etimadın formalaşmasında mühüm dönüş nöqtəsi oldu. Elm və Təhsil Nazirliyinin son illərdə qiymətləndirmə sahəsində atdığı addımlar, xüsusilə kurikulum əsaslı məzmunun imtahan modelinə uyğunlaşdırılması, sualların psixometrik analizi, məzmun xəttlərinin tarazlaşdırılması, imtahan nəticələrinin açıq şəkildə dərc edilməsi və riyazi-statistik model əsasında qərarların verilməsi təqdirəlayiqdir. Bu, müasir idarəetmənin əsas komponenti olan data əsaslı qərarvermənin qəbul mexanizminə uğurla inteqrasiyası deməkdir.

Bununla belə, sistemin daha yüksək keyfiyyət mərhələsinə keçməsi üçün modelləşmə genişlənməlidir. Təhlil göstərir ki, açıq tipli cavab modellərinin mərhələli tətbiqi – xüsusilə Azərbaycan dili və tarix kimi fənlərdə qısa yazı, əsaslandırma, mətnə istinadla cavab formaları – şagirdlərin düşünmə bacarığının daha real ölçülməsinə imkan verər. Eyni zamanda fənlərarası kompleks tapşırıqlar, qrafik və cədvəllərlə işləmə, həyat situasiyalarından çıxış edən suallar qəbul sistemini yalnız bilik ölçən deyil, bacarıq yönümlü qiymətləndirmə modelinə çevirər. Türkiyədə YKS sisteminə əlavə edilən yüksək səviyyəli tənqidi düşünmə tapşırıqları nəticələrin obyektivliyinə zərər vermədən məzmun dərinliyini artırıb; Koreya isə sualların çətinlik səviyyəsini psixometrik modellar vasitəsilə kalibrasiya etməklə daha dəqiq seçim mexanizmi qurub.

Azərbaycan üçün ən rasional yol test sisteminin saxlanılması, lakin onun məzmun və struktur baxımından modernləşdirilməsidir. Bu modernləşmə həm qanunvericiliyin tələb etdiyi kompetensiya əsaslı yanaşmanı təmin edəcək, həm də ali təhsil müəssisələrinin ehtiyac duyduğu XXI əsr bacarıqlarına malik gənclərin seçilməsinə imkan verəcək. Qəbul imtahanlarının təkmilləşdirilməsi müəllimlərin tədris prosesində məntiqi təfəkkür, analitik düşünmə və tətbiqi biliklərin formalaşdırılmasına daha çox diqqət yetirməsinə stimul verəcək. Nəticədə təhsil sistemi yalnız bilik ötürən deyil, düşünmə bacarıqları formalaşdıran mühitə çevriləcək.

Hesab edirəm ki, qəbul imtahanlarının gələcəyi “imtina və ya davam” dilemması deyil. İstiqamət belə olmalıdır: obyektivliyi və şəffaflığı qoruyan test əsası + kompetensiya yönlü açıq tipli elementlər. Bu, həm dünyada rəqabət qabiliyyətli modeldir, həm də Azərbaycanın təhsil sisteminin qarşısında duran məqsədlərə tam uyğundur. Elm və Təhsil Nazirliyinin son illərdə qiymətləndirmə sahəsində apardığı müsbət dəyişikliklər bu istiqamətdə real institusional baza yaradır və növbəti mərhələdə daha çevik, daha ədalətli və daha funksional qəbul sisteminin formalaşmasına imkan verəcək".