Rusiya gəmisinin Bakı səfəri nəyə hesablanıb? Detallar açıqlandı

“2025-ci ilin 23–25 sentyabr tarixlərində Rusiyanın Federal Təhlükəsizlik Xidmətinə (FSB) məxsus sərhəd-gözətçi gəmisi “Rəsul Həmzətov” Bakı limanına daxil oldu. Rəsmi açıqlamalarda bu addım sərhəd xidmətləri arasında əməkdaşlıq və Xəzər dənizində təhlükəsizliyin gücləndirilməsi kimi təqdim edilir. Lakin hadisəni sadəcə texniki protokol səfəri kimi qiymətləndirmək kifayət deyil”.

Bunu Moderator.az-a açıqlamasında tədqiqatçı Əli Qədimov deyib.

Onun sözlərinə görə, bu səfər həm də Xəzərin hüquqi statusu, sərhəd təhlükəsizliyi, nəqliyyat marşrutları və enerji ixracının bir-biri ilə qarşılıqlı bağlılığını nümayiş etdirən simvolik akt kimi oxunmalıdır:

“Xəzərin hüquqi statusu məsələsi uzun illər sahilyanı dövlətlər arasında ən çox müzakirə olunan mövzulardan biri olub. 2018-ci ildə Aktau şəhərində imzalanmış “Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqında Konvensiya” bu sahədə yeni hüquqi çərçivə yaratdı. Konvensiya Xəzərə xüsusi hüquqi rejim müəyyən etdi: dəniz nə tam qapalı göl, nə də açıq dəniz kimi qəbul olundu, özünəməxsus status aldı. Sənədə əsasən, hər bir dövlətin 15 dəniz mili enində milli sular zonası və əlavə 10 dəniz mili enində balıqçılıq zonası müəyyənləşdirildi. Qalan akvatoriya isə “ümumi istifadədə olan dəniz səthi” elan edildi. Burada hərbi gəmilərin hərəkəti yalnız sahilyanı dövlətlərin razılığı ilə mümkündür. Dib və torpaqaltı sərvətlərin istifadəsi isə dövlətlərarası razılaşmalar əsasında həyata keçirilməlidir. Beləliklə, Konvensiya müəyyən sabitlik gətirsə də, bir sıra suallar açıq qaldı və hərbi-siyasi balansın qorunması məsələsi aktuallığını qorumaqda davam etdi.

Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Mariya Zaxarova gəminin Bakıya səfərini “ikili əməkdaşlıq planları çərçivəsində texniki proqram” kimi təqdim etdi. Rusiya mediası, o cümlədən RIA Novosti və Kommersant, bu hadisəni əməkdaşlıq və koordinasiya jesti kimi işıqlandırdı. Azərbaycan mediasında da oxşar mövqelər səsləndi. Formal hüquqi baxımdan hadisənin Konvensiyaya zidd olmadığı aydındır. Çünki hərbi gəmilərin digər ölkənin limanına daxil olması tərəflərin razılığı əsasında mümkündür və Bakı bu razılığı verib. Bununla belə, səfərin simvolik və geosiyasi mənası hüquqi çərçivədən daha genişdir”.

Əli Qədimov konvensiyada bəzi boşluqların olmasına da diqqət çəkib:

“Məsələn, ümumi akvatoriyada hərbi fəaliyyətlərin hüquqi çərçivəsi tam müəyyənləşdirilməyib. Konvensiya sahilyanı dövlətlərin suveren hüquqlarını, o cümlədən sərhəd mənafeləri çərçivəsində hərbi-təhlükəsizlik elementlərini nəzərdə tutur, lakin hərbi təlim və manevrlərin bütün detallı qaydaları Konvensiyada aydın göstərilməmişdir. Rusiya son aylarda Xəzərdə bir neçə hərbi təlim keçirmişdir ki, bu da hüquqi qeyri-müəyyənlik yaradır. İkincisi, Konvensiya əsasən sərhədlərin delimitasiyası və resursların istifadəsinə aid olsa da, enerji infrastrukturunun və nəqliyyat marşrutlarının təhlükəsizliyini ayrıca tənzimləmir. Halbuki Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) və Cənub Qaz Dəhlizi kimi layihələrin sabitliyi sərhəd təhlükəsizliyi ilə sıx bağlıdır. Üçüncü mühüm məqam isə Konvensiyanın üçüncü tərəflərin iştirakını istisna etməsidir. Məsələn, NATO və ya digər sahilyanı olmayan dövlətlərin silahlı qüvvələrinin Xəzərdə mövcudluğuna yol verilmir. Bu isə regionun təhlükəsizlik balansını tamamilə sahilyanı dövlətlərin münasibətləri üzərinə yükləyir və Rusiyaya üstün mövqe qazandırır”.

Tədqiqatçı əlavə edib ki, Xəzərin hüquqi statusu eyni zamanda nəqliyyat marşrutları və enerji siyasətinə birbaşa təsir göstərir:

 “Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu (Middle Corridor) Avropa ilə Asiyanı birləşdirən mühüm dəhlizdir. Bu dəhlizin işləkliyi Xəzərdə sabitlikdən asılıdır. Hərbi gəmilərin fəallığı sabitlik təsəvvürünü zəiflədə bilər və investorların risk qiymətləndirməsinə təsir göstərə bilər. Enerji ixracı da oxşar asılılıq altındadır. Azərbaycanın Avropaya qaz ixracı Cənub Qaz Dəhlizi vasitəsilə, neft ixracı isə BTC kəməri ilə həyata keçirilir. Bu layihələrin dayanıqlığı yalnız quru marşrutlarının təhlükəsizliyi ilə deyil, həm də Xəzər akvatoriyasında nəqliyyatın etibarlılığı ilə bağlıdır. Rusiya gəmilərinin simvolik varlığı belə bu infrastruktur üzərində dolayı təsir yaradır.

Beynəlxalq hüquq prizmasından yanaşdıqda, Konvensiya müəyyən sabitlik yaratmağa çalışsa da, praktiki tətbiqdə dilemmalar qalmaqdadır. Azərbaycan üçün gəmiyə razılıq vermək hüquqi baxımdan problem yaratmasa da, siyasi müstəvidə suverenliklə bağlı suallar doğurur. Rusiya üçün bu səfər həm Konvensiyaya uyğun texniki əməkdaşlıq jestidir, həm də simvolik hegemonluq nümayişidir. Avropa üçünsə hadisə daha çox enerji və nəqliyyat marşrutlarının sabitliyi prizmasından izlənilir. Avropa ekspertləri bu səfəri “Xəzərdə güc balansının qorunması” çərçivəsində qiymətləndirirlər və xüsusilə enerji dəhlizlərinin təhlükəsizliyinə dolayı təsirini vurğulayırlar.

Nəticə etibarilə, “Rəsul Həmzətov” gəmisinin Bakıya səfəri formal olaraq Konvensiyanın müddəalarına uyğun olsa da, hadisənin simvolik və geosiyasi mənası daha genişdir. Bu səfər bir daha göstərdi ki, Xəzərin hüquqi statusu yalnız sərhəd delimitasiyası məsələsi deyil, həm də enerji ixracı və nəqliyyat marşrutlarının təhlükəsizliyi ilə sıx bağlıdır. Dolayısı ilə sərhəd təhlükəsizliyi, nəqliyyat və enerji siyasəti məsələləri paralel şəkildə düşünülməlidir”. 

Mehin Mehmanqızı