Rusiya görür, bilir, amma qəbul edə bilmir TƏHLİL

Rusiya keçmiş SSR ölkələrinə Lenin burjaziyaya baxan kimi yanaşır

1991-ci ilin dekabrında SSRİ dağıldı və 15 müttəfiq respublika müstəqil dövlətə çevrildi. Bu dağılma Minsk və Almatı razılaşmaları ilə hüquqi və siyasi əsas qazandı. Keçmiş respublikalar müstəqilliklərini elan etsələr də, Rusiya faktiki olaraq bu ölkələrin daxili və xarici siyasətinə təsirini saxlamaq istədi. 

Müstəqillik ilk mərhələdə iqtisadi çətinliklərlə, siyasi qeyri-sabitliklə və idarəetmə problemləri ilə müşahidə olundu. Rusiya isə bu boşluqlardan istifadə edərək, öz təsir dairəsini qorumağa çalışdı. Beləliklə, postsovet məkanında “müstəqillik” formal olsa da, “Rusiyadan asılılıq” mahiyyətcə qalmaqda idi.

Rusiyanın keçmiş MDB ölkələri, münasibətlər necədir?

MDB (Müstəqil Dövlətlər Birliyi) formal olaraq əməkdaşlıq platforması kimi qurulsa da, Rusiyanın burada hegemonluğu daim ön planda oldu. Qazaxıstan, Belarus və Ermənistan kimi ölkələr Rusiyaya daha yaxın münasibət saxladı, digərləri isə zamanla uzaqlaşdı. Rusiya MDB-ni NATO və Aİ-yə alternativ kimi təqdim etsə də, bu birlik heç vaxt real güc mərkəzinə çevrilə bilmədi. 

Son 10 ildə xüsusilə Qərblə yaxınlaşan ölkələrə qarşı Rusiya daha sərt münasibət göstərdi. Rusiya bu ölkələrdə siyasi, iqtisadi və informasiya alətlərindən istifadə edərək daxili işlərə qarışmaq taktikasını davam etdirir. MDB-nin real funksiyası zamanla zəiflədi, amma Moskva bu qurumu simvolik təsir vasitəsi kimi saxlamaqdadır.

Ukrayna, dostluqdan işğala

Ukrayna müstəqilliyini elan etdikdən sonra Rusiya ilə mürəkkəb, lakin nisbətən balanslı münasibətlər saxladı. 2014-cü ildə Krımın işğalı və Donbasdakı separatizm Moskvanın aqressiv siyasətini açıq şəkildə ortaya qoydu. 2022-ci ildə başlanan tammiqyaslı işğal Ukraynanın Qərbə inteqrasiyasını dayandırmaq məqsədi daşıyırdı. Rusiya həm NATO-nun genişlənməsindən, həm də Ukraynanın milli kimliyini gücləndirməsindən narahat idi. Ukrayna bu müharibədə həm hərbi, həm də siyasi baxımdan Qərbin dəstəyini qazandı. Rusiya-Ukrayna münasibətləri artıq düşmənçilik səviyyəsindədir və uzunmüddətli geosiyasi nəticələr doğurur.

Belarus, Moskvanın forpostu

Belarus Rusiyanın postsovet məkanındakı ən yaxın və sədaqətli müttəfiqi hesab olunur. Aleksandr Lukaşenkonun hakimiyyəti Moskvanın siyasi və iqtisadi dəstəyinə əsaslanır. İki ölkə arasında “Birlik Dövləti” layihəsi vasitəsilə daha dərin inteqrasiya təşviq edilir. 2020-ci il prezident seçkilərindən sonra Qərb tərəfindən təcrid olunan Lukaşenko tamamilə Kremlə yönəldi. Rusiya Belarus ərazisindən Ukraynaya hücum üçün istifadə etdi. Minsk faktiki olaraq Moskvanın peykinə çevrilib və suverenlik sadəcə formal xarakter daşıyır.

Moldova, Avropa arzuları, rus təhdidləri

Moldova postsovet məkanında Qərbə inteqrasiya meyli göstərən ilk ölkələrdən biri olub. 1992-ci ildə Transdnestr bölgəsində baş verən separatçılıq Moskvanın ilk hibrid müdaxilələrindən biri idi. Bu bölgədə rus "sülhməramlıları" yerləşdirildi və Kreml Moldova üzərində daimi təzyiq aləti əldə etdi. 2020-ci illərdə prezident Maya Sandunun rəhbərliyi ilə Moldova Aİ-yə daha sıx inteqrasiya etməyə başladı. Rusiya Moldovaya qarşı enerji təzyiqləri, dezinformasiya və separatçılıq vasitəsilə təhdidlərini artırdı. Moldova üçün əsas təhlükə Rusiyanın qeyri-rəsmi, lakin təsirli təxribat siyasətidir.

Qazaxıstan, balans oyunu

Qazaxıstan həm Rusiya, həm də Çinlə strateji münasibətlər saxlayan regional oyunçudur. 2022-ci ildə Qazaxıstanda baş verən iğtişaşlar zamanı Rusiyanın rəhbərlik etdiyi Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının (KTMT) müdaxiləsi Astananın Moskva ilə münasibətlərini yenidən gündəmə gətirdi. Qazaxıstan Rusiyaya strateji baxımdan yaxın olsa da, suverenlik və balanslı siyasət xəttini qorumağa çalışır. Prezident Tokayev açıq şəkildə Krım və Donetsk bölgələrinin anneksiyasını tanımadığını bildirib. Rusiya bu ritorikaya qarşılıq olaraq enerji və nəqliyyat sahəsində təzyiq metodlarına əl atdı. Qazaxıstan postsovet məkanında balanslı, amma ehtiyatlı oyun oynayan ölkə nümunəsidir.

Özbəkistan, neytrallıq və ehtiyatlı modernləşmə

Özbəkistan müstəqillikdən sonra uzun müddət təcridçi siyasət yürüdüb və Rusiya ilə münasibətləri praqmatik tutub. İslam Kərimov dövründə Özbəkistan MDB-nin bir çox mexanizmlərindən kənar durmağa çalışıb. Son illərdə Şavkat Mirziyoyevin hakimiyyəti dövründə Özbəkistan islahatlara açılıb, lakin Rusiya ilə ehtiyatlı münasibətlər davam edir. Ölkə KTMT-yə daxil deyil və Avrasiya İqtisadi Birliyinə üzv olmağa tələsmir. Rusiya üçün Özbəkistan Mərkəzi Asiyada mühüm tərəfdaşdır, amma bu münasibət tabeçilik üstündə köklənməyib. Daha çox qarşılıqlı maraqlara əsaslanır. Özbəkistan üçün əsas məqsəd iqtisadi inkişaf, siyasi sabitlik və geosiyasi neytrallıqdır.

Türkmənistan, bitərəflik rəsmi doktrina kimi

Türkmənistan özünü “bitərəf dövlət” elan edərək Rusiya da daxil olmaqla bütün güclərlə məsafəli siyasət yürüdür. Türkmən qazının ixracında Rusiya uzun illər əsas marşrut idi, lakin sonradan Çin əsas alıcıya çevrildi. Rusiya ilə münasibətlər daha çox iqtisadi və simvolik səviyyədə qalıb. Türkmənistan MDB-nin mexanizmlərindən kənarda durur və KTMT-yə üzv deyil. Rusiya Türkmənistanı tam şəkildə təsiri altına ala bilməyib. Bu ölkə postsovet məkanında öz yolunu seçən nadir nümunələrdəndir.

Qırğızıstan, dəyişkən siyasət, sabit asılılıq

Qırğızıstan daxili siyasi çalxantılar və çevrilişlərlə tanınır. Rusiya bu ölkədə həm iqtisadi, həm informasiya, həm də təhlükəsizlik sahəsində ciddi təsirə malikdir. KTMT və Avrasiya İqtisadi Birliyi vasitəsilə Moskva Bişkekə ciddi nəzarət edir. Rusiya Qırğızıstanda hərbi baza saxlayır və miqrasiya axınları vasitəsilə də təsir mexanizmləri qurur. Hökumətlərin tez-tez dəyişməsinə baxmayaraq, Rusiya ilə yaxın münasibətlər sabit qalır. Qırğızıstanın Rusiya üçün Mərkəzi Asiyada ucuz işçi qüvvəsi və loyal müttəfiq dəyəri var.

Azərbaycan, balans və suveren kurs

Azərbaycan müstəqillikdən sonra Rusiya ilə gərgin, lakin diplomatik münasibətləri saxlayıb. Qarabağ münaqişəsində Rusiya uzun müddət Ermənistana açıq və ya gizli dəstək verib və Azərbaycan bunu fərqindədir. 
2020-ci ilin İkinci Qarabağ Müharibəsindən sonra Rusiya bölgəyə “sülhməramlı” adı ilə yerləşdi və Azərbaycanla münasibətlərdə yeni dövr başlandı. Bakı Moskvanın təzyiqlərinə rəğmən balanslı siyasət yürütməyə, eyni zamanda Ankaranın dəstəyilə suveren mövqeyini gücləndirməyə çalışır. Rusiya isə Zəngəzur dəhlizi, Qarabağdakı ermənilər və separatizmin qalığı üzərindən Bakıya təzyiq mexanizmləri axtarır. Son dövrlər Azərbaycan–Rusiya münasibətləri xeyli soyuyub, xüsusilə Ukrayna məsələsində Bakının neytrallığı Moskvanı qane etmir. Lakin Azərbaycan hərbi və enerji suverenliyinə güvənərək, Rusiya ilə münasibətlərdə birtərəfli asılılıqdan uzaq durmağı bacarır.

Ermənistan, dostluğun bitən yeri 

Ermənistan uzun illər Rusiyanın Qafqazdakı ən yaxın tərəfdaşı kimi tanınıb. KTMT üzvlüyü, Gümrüdəki Rusiya bazası və enerji asılılığı Moskva-Yerevan əlaqələrini dərinləşdirmişdi. Lakin 2018-ci ildə Paşinyanın hakimiyyətə gəlməsi və Qərbə inteqrasiya mesajları münasibətləri kövrək hala gətirdi. 

Paşinyan açıq şəkildə Rusiyanın təhlükəsizlik öhdəliklərini yerinə yetirmədiyini bildirərək, KTMT-nin rolunu şübhə altına alır. Ermənistan hazırda Qərbə inteqrasiyanı prioritet hesab edir və Rusiya ilə münasibətləri sürətlə zəifləyir.

Gürcüstan, təcavüzdən sonra qərbyönümlü kurs

Gürcüstan 2008-ci ildə Rusiyanın açıq hərbi müdaxiləsi ilə üzləşdi və Abxaziya ilə Cənubi Osetiya işğal edildi. Bu işğal Moskva ilə Tbilisi arasında diplomatik münasibətlərin kəsilməsinə səbəb oldu. Gürcüstan Aİ və NATO ilə yaxınlaşmaq yolunu seçdi və postsovet məkanında Qərb yönlü siyasətin öncüllərindən birinə çevrildi. Rusiya isə informasiya savaşları, enerji təzyiqləri və separatçılığı stimullaşdırmaqla Gürcüstanı nəzarətdə saxlamağa çalışır. Tbilisi Moskvanın təhlükəsini nəzərə alaraq, ehtiyatlı addımlar atsa da, açıq şəkildə Qərb yönündə irəliləyir. Gürcüstan üçün Rusiya “keçmiş imperiyanın təcavüzkar qalıqları” kimi qəbul olunur.
Ancaq son olaylar gürcüstanın Rusiya təsirində olduğunu göstərir. 

Baltikyanı ölkələr, keçmişə qapı qapalıdır

Latviya, Litva və Estoniya SSRİ dağılan kimi qərarlı şəkildə Qərbə inteqrasiya yolunu seçdilər. 2004-cü ildə bu ölkələr həm NATO, həm də Avropa İttifaqına daxil olaraq Rusiya təsirindən tamamilə uzaqlaşdılar. Moskva isə bu ölkələrin uğurlu demokratik inkişafını öz modelinə təhdid kimi qəbul edir. Son illərdə Rusiya bu ölkələrə qarşı kiberhücumlar, informasiya savaşı və azlıq hüquqları adı ilə təxribatlar həyata keçirir. Baltikyanı ölkələr açıq şəkildə Ukraynanın tərəfində yer alır və Rusiyanın imperialist iddialarını beynəlxalq aləmdə tənqid edirlər. Bu ölkələrlə Rusiya arasında münasibətlər minimum səviyyədə və dondurulmuş vəziyyətdədir.

Tacikistan, Rusiyadan asılılığın modeli

Tacikistan postsovet ölkələri arasında Rusiyadan hərbi və iqtisadi cəhətdən ən çox asılı olanlardandır. Ölkədə Rusiya hərbi bazası yerləşir və bu, Moskvanın Mərkəzi Asiyada təsir gücünün bir parçasıdır. Tacik miqrantların Rusiyada çalışması ölkə iqtisadiyyatına böyük gəlir gətirir və bu, Tacikistanın siyasi davranışına da təsir edir. Düşənbə müstəqilliyini qorumağa çalışsa da, Kremlin təsirindən tam qopa bilmir. Rusiya Tacikistanda sosial-iqtisadi sabitliyin qorunmasına maraqlıdır, çünki bu, regionda ekstremizmin yayılmasının qarşısını almağa yardım edir. Tacikistan üçün Rusiya həm zəruri təhlükəsizlik təminatçısı, həm də potensial siyasi risk mənbəyidir.

Rusiya niyə belə aqressivdir?

Rusiya özünü postsovet məkanında “böyük güc”, “imperiya varisi” və “sferaların müdafiəçisi” kimi görür. Bu yanaşma həm tarixi imperiya zehniyyətindən, həm də NATO və Aİ-nin genişlənməsindən doğan qorxudan qaynaqlanır. Moskva Qərbin təsirinin keçmiş sovet ölkələrinə yayılmasını “təhlükəsizlik təhdidi” olaraq dəyərləndirir. Bu səbəbdən də Rusiya zəif dövlətlərdə separatçılığı, hərbi varlığı və informasiya təsirini gücləndirməklə öz təsir dairəsini qorumağa çalışır. Vladimir Putinin “SSRİ-nin dağılması 20-ci əsrin ən böyük faciəsidir” fikri bu yanaşmanın ideoloji əsasını yaradır. Rusiya üçün keçmiş imperiyanın sərhədləri hələ də keçilməz mental xətt kimi qalır.

Rusiyanın yolu haradır

Rusiya getdikcə daha çox təcrid olunan, təhlükə mənbəyi kimi görülən və aqressiv addımlarla özünü zəiflədən gücə çevrilir. Keçmiş sovet respublikalarının əksəriyyəti suverenliklərini qorumaq üçün ya Qərbə inteqrasiya edir, ya da balanslı siyasət aparmağa çalışır. Rusiya isə bu ölkələrə münasibətdə “bərabər tərəfdaş” yox, “vasal dövlətlər” yanaşması nümayiş etdirir. 
Bu aqressivlik həm regiondakı sabitliyə, həm də Rusiyanın özünə ciddi təhdidlər yaradır. Uzunmüddətli perspektivdə bu yanaşma Rusiyanın dostlarını deyil, düşmənlərini artıracaq. Tarix də göstərir ki, imperiyalar əməkdaşlıqla yaşaya bilər, güc tətbiqi sonu olmayan yoldur. Rusiya isə bunu görürür və bilir, ancaq hələ qəbul etmir..

Modern Araşdırma və Təhlil Qrupu