Şagird sayına görə maliyyələşdirmənin məğzi Müsbət və mənfi tərəflər

Gələn ildən Azərbaycanda ümumi təhsil müəssisələrində adambaşına maliyyələşmə mexanizmi tətbiq olunacaq məktəblərin sayı 100-ə çatdırılacaq. 2026-cı il üçün dövlət büdcəsi layihəsində ümumtəhsil məktəblərinin adambaşına maliyyələşmə pilot proqramının reallaşdırılması üçün 85 milyon manat vəsait nəzərdə tutulub.

Oxu.Az xəbər verir ki, Azərbaycanda ümumtəhsil məktəblərində adambaşına maliyyələşmə sisteminə keçid istiqamətində əsas işlər 2022-ci ildən başlayıb.

Elm və Təhsil Nazirliyinin planlarına əsasən, 2024-cü ilin sonu bir neçə məktəbdə pilot layihəyə start verilməli idi. Amma pilot məktəblər barədə hər hansı rəsmi məlumat yoxdur.

Son rəsmi açıqlamalara görə, Azərbaycanda şagird sayı az olan kənd məktəblərində bir şagirdə düşən illik xərc 7 min manata qədər çata bilər, bəzi kiçik məktəblərdə daha artıqdır. Şagird sıxlığı yüksək olan böyük şəhər məktəblərində bu göstərici orta hesabla 600 manat ətrafındadır.

Qeyd edək ki, adambaşına maliyyələşmə ideyasını XX əsrin 50-ci illərində amerikalı alim Milton Fridman irəli sürüb. Sonralar dünyanın əksər ölkələri məktəblərdə adambaşına maliyyələşmə mexanizminin tətbiqi istiqamətində tədbirlər həyata keçirilib. Belə ki, Kanada, Böyük Britaniya, İsveç, ABŞ, Avstraliya, Niderland, Yeni Zelandiya, Bolqarıstan, Finlandiya, Polşa, İslandiya, Litva və Gürcüstanda ümumi təhsil sistemində adambaşına maliyyələşmə (vauçer) mexanizmi tətbiq olunur.

Hazırda dünyanın demək olar ki, bütün inkişaf etmiş ölkələrində bu sistem tətbiq edilməkdədir. Burada məqsəd məktəb büdcəsinin şagirdbaşına maliyyələşdirmə prinsipi əsasında formalaşması mexanizminin tətbiqi və bu prinsip əsasında məktəbə ayrılmış büdcə vəsaitlərinin idarə olunmasında məktəblərə müstəqilliyin verilməsindən ibarətdir.

Şagirdbaşına maliyyələşdirmə prinsipi həm üstünlükləri, həm də mənfi tərəfləri var. Belə ki, bu sistem büdcə bölgüsündə şəffaflıq və ədalətlilik yaradır, çünki hər bir məktəbə ayrılan vəsait şagird sayı ilə birbaşa bağlıdır. Məktəblər öz büdcələrini planlaya və xərcləyə bilir, ehtiyaclarına uyğun prioritetləri müəyyən edə bilirlər. Bu isə resursların daha səmərəli istifadəsinə imkan verir.

Sistem həm də məktəblər arasında sağlam rəqabət mühiti yaradır, çünki şagird sayı və keyfiyyət göstəriciləri maliyyəni müəyyən edir. Bu, təhsilin keyfiyyətinə bilavasitə təsir göstərir.

Eyni zamanda, sistemin müəyyən çatışmazlıqları da var. Şagird sayı az olan kiçik kənd məktəblərində bir şagirdə düşən xərclər çox yüksək ola bilər ki, bu da büdcə balansını çətinləşdirir. Məktəbin şagird sayı azaldıqca büdcəsi də azalır, bu isə fəaliyyət və müəllim işçilərin saxlanmasını çətinləşdirə bilər.

Böyük şəhər məktəbləri daha çox şagirdə görə daha çox vəsait alır, kənd və kiçik məktəblərdə isə resurs çatışmazlığı yarana bilər, bu da regional bərabərsizlik riskini artırır. Sistem qısa müddətli planlaşdırmada da çətinliklər yarada bilər, çünki şagird sayına bağlı büdcə dəyişkəndir və uzunmüddətli infrastruktur layihələrinin maliyyələşdirilməsini çətinləşdirə bilər.

Bundan əlavə, məktəblər şagird sayını artırmaq üçün təzyiq altında qala bilər ki, nəticədə keyfiyyət yox, kəmiyyət ön plana çıxa bilər.