Şərq intibahı: Doğrular və Yalanlar yaxud Şərq Qərb dixotomiyasının renessans zənciri Aydın Talıbzadədən yeni ARAŞDIRMA

Kulis.az Aydın Talıbzadənin "Şərq intibahı: Doğrular və Yalanlar yaxud Şərq – Qərb dixotomiyasının renessans zənciri" araşdırmasını təqdim edir.

İslam İbrahimovun ruhuna ithafən

Şərq mədəniyyətilə, və ilk növbədə, islam mədəniyyətilə bağlı “intibah” anlayışını işlətmək nə dərəcədə elmidir, reallığa, məsələnin mahiyyətinə nə dərəcədə uyğundur?

Avropa mədəniyyətində yaşanmış Renessans adlı bir təzahür Şərq İntibahı ilə eynidirmi?

Şərq dünyasında, ümumiyyətlə, intibah olubmu?

Və bir də bu “intibah” sözü necə və haradan gəlib ilişib dilimizə? Mənası nə: hadisəni aydınlatmaq iqtidarındamı?

Öncə onu bəyan eləyim ki, Azərbaycanın, və təkcə Azərbaycanın yox, tarixçi, natiq, ədəbiyyatşünas, şərqşünas, yazıçı və şairləri keçən əsrin 40-50-ci illərindən ta bugünə kimi “intibah” kəlməsini öz mətnlərinə aktiv surətdə fəxrlə daxil ediblər, bundan böyük qürur, zövq duyublar, onu aşırı ehtişamlı bir söz sayıblar, bu sözün pafosu içində “əriyiblər, axıblar”, hər gördükləri inkişafı intibah kimi təsnif etməkdən ötrü dəridən-qabıqdan çıxıblar, hətta tam ciddiyyətilə gürcülərin akademiki Şalva İsakoviç Nusubidzeyə qoşularaq “intibahşünaslıq” ixtisasından belə danışıblar.

Hətta Batono Nusubidze bu dönəmdə elə bir eyforiya yaşayıb ki, 1947-ci ildə götürüb ədəli-dədəli “Rustaveli və Şərq Renessansı” [17] adlı bir monoqrafiya yazıb və Şərqdə İntibah axtarışlarını Adam Mezdən sonra bir az daha fəallaşdırıb. Ardınca, artıq keçən əsrin 60-cı illərində, ruslar bu sahəyə həmləni gücləndiriblər: Əlişir Nəvai yaradıcılığı ilə Şərq ədəbiyyatında Renessans probleminə həm V.M.Jirmunski [8], həm Nikolay Konrad [9, 10] kimi çox dəyərli alimlər güzgü tutublar, fərqli mövqelər sərgiləyiblər. Jirmunski tərəddüdlərdə bulunub, Konradsa həqiqi sovet təbliğatçısı kimi İntibahın tribunu olub.

Ş.Nusubidzenin Şota Rustavelini Şərq İntibahının nümayəndəsi kimi təsdiqləmək, gürcü mədəniyyətini Renessansla əlaqələndirmək cəhdlərinə rus-sovet ədəbiyyatşünası V.M.Jirmunski yetərincə tənqidi münasibət bəsləsə də, onun yazdıqlarına yüngül skepsislə yanaşsa da, “tarixi-tipoloji səciyyənin tamam başqa olduğunu” [8, C.175] dilə gətirsə də, “Şərq” və “Renessans” anlayışlarını bir-birilə düyünləmək çabalarını elmilikdən kənar bilsə də, Şərq ədəbiyyatında Renessans axtarışına bir problem kimi yanaşsa da, gürcü alimin konsepsiyasının üstündən bütövlükdə xətt çəkməmişdi. V.M.Jirmunskinin özü haqlı idi, ehtiyatı – bəraətli. Bununla belə o, hesab eləyirdi ki, Əlişir Nəvai öz dastanlarının konsepsiyasına görə Renessans paradiqmasına daha çox uyğundur.

Renessansı ümumdünya hadisəsi kimi təqdim etmək konseptini [10, C.105] irəli sürən N.İ.Konrad gürcü həmkarının fikrinə şərik olub “Pələng dərisi geymiş pəhləvanı” bir yandan Firdousinin, Gurqaninin, Nizaminin, Nəvainin, o biri yandan isə Ariostonun, Boyardonun, Tassonun əsərlərilə qiyaslayırdı və bu zaman unudurdu ki, pələng dərisi geymiş pəhləvan obrazı hinduizmin qəzəbli tanrısı Şiva Nataracanın çoxsaylı hünər obrazlarından [30, S.44] biridir.

Əgər Renessans ideyalarını qədim hindlilərin “Mahabharata” və “Ramayana” eposlarında da, klassik hind dramaturgiyası nümunələrində də tapırıqsa, bu o deməkmidir ki, biz bunu hind İntibahı adlandırmalıyıq? Və yaxud qədim yunan mədəniyyətinin klassika dönəmində Renessans partituralarına uyğunluq aşkarlayırıqsa götürüb də onu qədim yunan mədəniyyətinin Renessansı kimi təqdim etməliyik? Əsla, “kəs sözünüvü əbsəm ol, şərhü bəyanə sığmazam”.

Hərçənd N.İ.Konrad Əlişir Nəvai yaradıcılığına da xüsusi bir heyranlıqla yanaşıb onu bütövlükdə sovetin ideoloji sisteminin “Renessans” çətiri altında görürdü [9, S.99], təhlillərini öz konseptinə uyğunlaşdıraraq Orta Şərq İntibahı (Vozrojdeniye) problemini aktuallaşdırırdı.

Beləliklə, sovet ideolojisi “İntibah” ideyasını inkubatora qoyub onun sayını dayanmadan çoxaldırdı...

Ermənilər də həvəslənib xəcalət hissi keçirmədən “Erməni Renessansı” [25] mövzusunda bir tədqiqat ərsəyə gətirmişdilər. Bu kontekstdə azərbaycanlılar daha təvazökarcasına davranıb “Renessasns və Nizami Gəncəvi” [27] mövzusu çərçivəsində fərqli mədəniyyət təzahürlərini bir-birinə oxşatmağa, fraqmentlər arasında paralellər qurmağa çalışmışdılar. Qafqaz, Orta Asiya respublikalarının alimləri bu mövzuda yaman bərk “iştahlanmışdılar”: “intibah” etiketini hara gəldi, necə gəldi yapışdırırdılar.

Uzun illər sonrası hətta elə bir zaman yetişdi ki, bəzi mütəxəssislər anlayışları anlamsız bir düzümə gətirərək, Nizami Gəncəviyə sonsuz sevgidən şaşıraraq onu “Müsəlman İntibahının məhsulu olan maarifçilik hərəkatının” [28, C. 7] öndəri kimi tanıtdılar.

Təsəvvür edirsinizmi: Orta əsrlər kontekstində Müsəlman İntibahı nəmənə?

Müsəlman İntibahı kontekstində maarifçilik hərəkatı nəmənə?

Olurmu, yahu? Bu ki akademik həftəbecər...

Amma vaxtilə nə “Nizami və onun müasirləri” [11] mövzusunun tədqiqatçısı A.Y.Krımski, nə də “Nizami və Füzuli” [3] əsərinin müəllifi Y.E.Bertels öz araşdırmalarında bu dahi şəxsiyyətlərin yaradıcılığını öyrənərkən, müqayisəyə çəkərkən Renessans motivlərilə ilişikli tutarlı bir söz söyləməmişdilər: Krımski yetərincə həcmli kitabında Renessans anlayışından cəmi iki dəfə faydalanmışdı, Bertels isə bu kəlməyə ümumiyyətlə müraciət etməmişdi. Deməli, rus-sovet alimləri sırasında Avropa Renessansı parametrlərindən Orta əsrlər islam mədəniyyətinin olağanüstü intellekt və ruh təzahürlərini işıqlandırmaq, şərh etmək, dəyərləndirmək ideyası heç də birmənalı qarşılanmayıb və haradasa latent, qiyabi, ictimailəşməyən, hay-küysüz kuluar mübahisələri doğurub.

Bunun dərin sosial-politoloji və psixoloji kökləri sovet dövrü alimlərinin həm ideoloji, həm də sensual tərcihlərilə əlaqəlidir. Çünki dünya mədəniyyəti tarixinin Renessans/Vozrojdeniye dönəmi sovet ideologiyasının parametrləri, sovet dövlətinin dini-kulturoloji, daha doğrusu, ateist prioritetləri, etika və estetikasının doqmaları ilə daha çox baxışırdı, dövrün epistemləri çərçivəsində alimlərin mövzu ətrafında emosional improviz “rəqs”lərinə daha geniş meydanlar açırdı. İş o yerə gəlib çatmışdı ki, qədim rus mədəniyyətində, xüsusilə də ədəbiyyatında intibah tendensiyalarının mövcudluğu barədə fikirlər səsləndirilirdi, rus mədəniyyətinin “Gümüş əsri” İntibahın rus variantı kimi təqdim olunurdu [19, C.111-112] və bu prosesə rus-sovet humanitar elminin magikanlarından biri sayılan Dmitri Sergeyeviç Lixaçov dirijorluq edirdi.

Hətta fundamental tədqiqatlar müəllifi kimi qavranılan bu şəxs qəti utanıb-qızarmadan, N.İ.Konradın İntibahın bəşəri xarakterilə bağlı söylədiklərini dəstəkləyə-dəstəkləyə “Dünya mədəniyyəti tarixində rus Önintibahı” adlı məqalə ilə çıxış edib intibahın qədim rus mədəniyyətindən impuls almasını elmi bir iddia qismində ortaya atırdı [12, C.311-318].

Bundan əlavə, Sovetlər Birliyi “Şərq İntibahı” ideyasını Orta Asiya və Qafqaz respublikalarının humanitar elmində aktuallaşdırmaqla, bu prosesə rəhbərliyi öz əlinə almaqla, zaman etibarı ilə onu Avropa Renessansının önünə qoymaqla siyasi məqsədlər güdürdü, bu məsələdə də Qərbdən xeyli möhtəşəm və irəlidə olduğunu vurğulamağa, “bizim Renessansımız sizinkindən də qədimdir” fikrini bəyan etməyə səy göstərirdi, Renansansı Konradın, Lixaçovin yozumları, kommentləri vasitəsilə özümsəyib “Vozrojdeniye” etməyə, “ruslaşdırmağa”, “sovetləşdirməyə” çalışırdı.

Elə o üzdən də azərbaycanlılar “Renessans” sözünün ruscaya “Vozrojdeniye” tərcüməsindən ilhamlanıb öz dilimizdə Avropa mədəniyyəti tarixinin bu inqilabi zaman kəsiminə döndülər “İntibah” dedilər...

Sonradan millətin fikir işçiləri bu termini “sevib”, ondan aşırı xoşhallanıb, bol-bol yararlanıb Azərbaycanın tarix və ədəbiyyatında parlaq, işıqlı, dahiyanə nə gördülərsə, dönüb birbaşa ona da intibah dedilər...

TERMİNOLOJİ YANLIŞLIĞIN KÖKÜ

... Və səhv dedilər...

İndiki kimi dəqiq yadımdadır, hələ XX əsrin 70-ci illərinin axırlarında mən tələbə ikən Azərbaycanın intellektual elitasına daxil, öz dövrünün uğurlu tərcüməçisi, zəngin nəzəri biliyə malik İslam İbrahimov dərslərində məxsusi bir əda, əmin bir qənaət, inamlı bir ritorika ilə söylərdi ki, “İntibah” kəlməsi hadisənin mahiyyətini düzgün anlatmır; onun yerinə “Əhya” sözündən faydalansaydılar, mənanı daha dolğun ifadə edə bilərdilər. Düzü, İslam İbrahimov məsələnin təfsilatına bir elə də varmazdı: yalnız bu fikri açıqlayıb ötüşərdi, tələbələri təəccübləndirərdi, onları şübhələnməyə vadar edərdi.

Mənsə şübhələrimdə biraz da irəli getmişəm bu illər boyunca. Nəinki “İntibah” sözünün elmi leksikona gətirilməsini bir yanlışlıq kimi müəyyənləşdirmişəm, həm də Doğu mədəniyyətinə, ələlxüsus, islam ölkələrində cərəyan edən mədəni proseslərə onun heç bir aidiyyəti olmadığını özümə sübut etmişəm.

İndi də bunu sizlərə sübut etməyə çalışacağam.

Qərb tədqiqatçıları tərəfindən “Renessans/İntibah” anlayışının Şərq mədəniyyət tarixinin müəyyən bir kəsiminə şamil edilməsinin səbəblərini mən belə çözürəm:

XVIII-XIX yüzillərin Batı alimləri Orta əsrlər islam ölkələrində hələ Avropa Renessansından bir neçə əsr öncə riyaziyyat, astronomiya, tibb, fəlsəfə və nəzmlə yazılmış saray dastançılıq ənənələrində gerçəkləşmiş inkişafla, spektral fəvvarəvi çiçəklənmə ilə rastlaşanda, hadisəni kəşf edəndə şoka düşmüşdülər, bu gözlənilməz, ekzotik, heyrətləndirici təzahürü qavramaq, qiymətləndirmək, onun elmi hücrəsini müəyyənləşdirmək, düzgün, orijinal definisiyasını tapmaqda, kontekstinə görə mənalandırmaqda çətinlik çəkmişdilər, çaşqınlıq yaşamışdılar; elə bu məramla da dövrləndirməni asanlaşdırmaq, təzahürü təsnifat sisteminə salmaq, hadisəni anlamaq naminə Qərb tədqiqatçıları onu tanış Avropa Renessansı ilə təqribi qiyaslamışdılar, paralellər yaratmaq cəhdilə bu iki fərqli təzahürləri “dartıb” bir-birinə düyünləmişdilər.

Həqiqət bu ki, “intibah” termininin Şərqlə bağlı istifadəsi, mən bütün Avropa oriyentalizmini nəzərdə tutub danışıram, illər uzunu, hətta əsrlər boyu qətiyyən təyinatı üzrə olmayıb və elm aləminə elə bir qarışıqlıq, anlaşılmazlıq gətirib ki, heç kim bundan sonacan baş aça bilməyib. Kolumbiya universitetinin professoru, əslən fələstinli Edvard Vadi Səid yazanda ki, “təqribən XVIII yüzilin sonlarından etibarən oriyentalizmi Şərqlə ünsiyyətə yönəlik korporotiv institut hesab etmək olar... oriyentalizm Batının Şərq üzərində dominant olmaq, hakimiyyətini rekonstruksiya edib onu gercəkləşdirmək üslubudur” [18, s.9], mən onunla tam razılaşıram.

Eləcə də Şərq İntibahı ilə bağlı uydurmalar: Yaxın və Orta Şərq ölkələrində İntibahın Avropa Renessansını qabaqlaması ilə əlaqədar əsassız iddialar mənə E.V.Səidin söylədiyi siyasi konseptin ayrılmaz bir hissəsi kimi görünür. Halbuki Şərq və Qərb İntibahı tamam fərqli epistemlər, ideyalar, niyyətlər ətrafında hörgülənir.

Ona görə mən istəyirəm tələsmədən, bütün məna və məntiq nöqtələrini yerbəyer paylaşdıraraq, müxtəlif qatlarda problemi kökündən izah edim. Müasir şərqşünaslıq üçün indi mənim deyəcəklərim nə qədər aktual və dəyərli olacaq, nə qədər elm adamlarının fikirlərini məşğul edəcək, nə qədər mübahisə və müzakirələr doğuracaq, onu söyləməyə eymən deyiləm; yəni xatircəmlik sıfır...

Amma buna rəğmən məsələni bitdə-bitdə çözüb humanitar elmin anlayışlar hücrəsinə bir aydınlıq gətirmək düşüncəsindəyəm.

İNTİBAH/ƏHYA YOXSA RENESSANS

Renessans Avropa mədəniyyəti tarixinin ən fantastik dönəmidir: XIV-XVI əsrlərin zaman intervalına sığışır. Onu Qərb mədəniyyətinin əlvan rənglər simfoniyası kimi də səciyyələndirmək mümkündür. Mən Avropa Renessansının, ardınca isə Reformasiyanın nə olduğunu təfsilatı ilə şərh etmək, bu haqda bütün dünya kitabxanalarında çeşid-çeşid qalanmış materialları bir də təkrarən sitatlaşdırmaq fikrindən çox-çox uzağam. Odur ki, birbaşa keçirəm mətləbə, problemin izahına.

Öncə baxıb da görək Renessans sözünün Azərbaycan dilinə İntibah kimi tərcüməsi niyə qüsurludur? Məsələyə buradan girişim ki, İntibah ərəbin “intibahun” [1, S.782] kəlməsindən alınmadır, hansını ki, ərəblər diqqət, ayıq-sayıqlıq, ehtiyatkarlılıq mənalarında işlədirlər. Bunu qoyuram bir yana: Renessans/Vozrojdeniye sözlərinin semantikası ilə heç bir ilişkisi yoxdur. Hərçənd “intibahun” sözünün “nəbahə” kökü Renessans anlayışının mənalar çənbərinə bir cıqqılı daha yaxındır. Belə ki, bu sözün semantikası şöhrətli, məşhur, görkəmli, intelligent, işıqlı, savadlı olmaq mənalarını özündə qapsayır: kökün azacıq modifikasiyası nəticəsində yaranmış “nubhun” sözü yuxudan ayılmaq, “nəbbahə” kəlməsi oyatmaq, iştahlanmaq, “nəbahətun” ifadəsi əqli inkişafın yüksək səviyyəsi, ziyalılıq, şan-şöhrət deməkdir.

Bu arada onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, ərəb dilində yenidən dirilməni, yəni Renessans anlayışının qapsadığı əsas mənanı “nəhzətun” sözü bildirir. Amma buna rəğmən ərəblər öz elmi leksikonlarında Renessans terminini “Nəhzətun” kəlməsilə əvəzləməyib Qərb mədəniyyətində XIV-XVI yüzillərdə yaşanmış ruhsal, zehinsəl, inqilabi hadisəni elə avropalıların adlandırdıqları kimi Renessans saxlayıblar.

Fikirlərimin tam aydınlığına yetmək üçün onu da söyləyim ki, farslar “intibahun” sözünü ərəblərdən götürüb öz dillərində “entebah” [17, S.129] şəklində tələffüz edirlər, bu kəlmədən oyanma, oyanış anlamlarının səs ekvivalenti kimi bəhrələnirlər. Lakin farslar da Avropa Renessansından danışarkən bu termini dillərinə çevirmirlər, elə ona Renessans deyib ötüşürlər. Şübhəsiz ki, Azərbaycan alimləri Renessansın rus ekvivalenti Vozrojdeniye anlayışınını azərbaycancaya gətirmək çabası ilə, görünür ki, İran Azərbaycanından gəlmiş ziyalıların dəstəyilə, bu sözü dilimizə İntibah kimi tərcümə ediblər, rusları örnək götürüblər, ruslara bənzəyib Renessansa milli ad veriblər.

Əslində isə elmdə bu, bir mədəni normadır ki, terminlər dillərə tərcümə edilmir, sadəcə, məkandan məkana müəyyən deyiliş dəyişikliklərinə uğrayır. Renessans da həmçinin. Diqqətinizə çatdırım ki, Renessans anlayışının protovariantı ilk dəfə İtaliyada florensiyalı qələm əhli və sənət adamı Corco Vazarinin “Ən görkəmli rəssam, heykəltəraş və memarların mənaqibi” (1550) adlı əsərində meydana gəlib, latınca rinasci sözündən götürülüb və italyanca “la rinaşşita” [4, S.5-20] kimi tələffüz olunub, rinaşşimento kimi elmi dövriyyəyə daxil edilib. Rinaşşita italyancadan tərcümədə “yenidən doğulma” anlamına gəlir.

Bütövlükdə ölüb dirilmə xristianlıq üçün olduqca səciyyəvi bir motivdir: şəcərəsi qədim yunan və Roma panteonlarının önəmli tanrılarından biri Dionis/Vakx/Baxus/Liber adlı əyləncəli, kefcil, dəcəl tanrının kultuna gedib dirənir. O da heç əbəs deyil ki, Renessans ideyasını özündə qapsayan “Pasxa”, yəni İsa Məsihin çarmıxda ölümü və möcüzəli şəkildə dirilməsi günü xirstianlarda ən mötəbər bayramlardan biri sayılır. Hərçənd bu ötəri qeydlərimin mətləbə bir elə də dəxli yox...

Bütün bu dediklərimlə bərabər və sözün italyan mənşəli olmasına rəğmən bu anlayış yalnız XIX yüzildə fransız tarixçisi Jül Mişlenin fərasəti nəticəsində elmi dairələrdə Renessans adı ilə dəbə minir, fransız kəlməsi kimi “yenidən doğulma” mənasında təsdiqlənir. Faktiki şəkildə bir çox dairələrdə fransız anlayışı kimi qavranılan Renessans sözündə italyanların “rinaşşita” kəlməsi yenə də diri qalır.

İtalyanlar nadir hallarda bu dövrü Çinkveçento adlandırsalar da, ingilis, alman, fransız və dünyanın digər xalqları kimi, başda XIX əsrin fundamental tədqiqatçıları olmaq şərtilə, termini dəyişmirlər, onu öz leksikonlarına, azacıq tələffüz modifikasiyaları ilə, eləcə Renessans kimi daxil edirlər. Hətta F.Engels bu aspektdə belə bir fikir söyləyirdi ki, heç bir ad Renessans hadisəsinin məzmununu tam əks etdirmək iqtidarında deyil [14, S.345]. Ancaq bu ara onu da vurğulayırdı ki, fransızların rəsmiləşdirdiyi “Renessans” adı bütün digər təyinlər içində ən optimalıdır [14, S.508].

Bircə ruslar “dinc dayanmayıb” məsələni bir az da qəlizləşdirdilər, termini öz dillərində “Vozrojdeniye” sözü ilə əvəzlədilər, proletkultçuluq ənənəsinin qalıqlarına şam yandırdılar: yox, xətaya, əsla, yol vermədilər, mənanı olduğu kimi saxladılar. Belə ki rusca “vozrojdeniye” sözü də elə “yenidən doğulma” kimi mənalanırdı.

Lakin onlar bununla bir daha dünya humanitar elmi kontekstində öz mövqelərini xüsusiləşdirdilər. Bir tək rus sovet filosofu A.F.Losev Renessans terminindən heç bir vəchlə imtina etmədi [13, S.61-62], Vozrojdeniye kəlməsinə münasibətdə neytral qaldı, akademik dürüstlük, elmi həqiqət naminə yalançı patriotizmdən əl çəkdi.

Soruşacaqsınız ki, nə böyük problem olub ki? Təfavütü nə? Açıqlayıram: məsələnin məğzi, etik tərəfi bu ki, Renessans terminini yalnız bir konkret tarixi dövrə münasibətdə işlətmək mümkündür, Vozrojdeniye, İntibah anlayışları isə amorfdur, onları dörd bir səmtə, hər hansı bir oyanmaya, hər hansı bir tarixi-sosial və ya bədii-estetik çiçəklənməyə, bir sözlə, tendensiyalı inkişafa doğru fırlatmaq, üzərinə yarlıq kimi yapışdırmaq icazəlidir.

Odur ki, Avropa Renessansının məğzini yüzdə yüz əks etdirən söz Əhya kəlməsidir ki, onun da semantik çənbərinə “dirilmə, yeniləşmə, bərpa etmə” kimi mənalar daxildir. Lakin “əhyaun” [2, S.217] da ərəbin sözüdür: kökü “həyyun”dur; Azanda çağırış, salamlama kimi anlaşılan “həyya” ifadəsi də buradan gəlir. Bütün bunlara nəzərən belə bir nəticə çıxarmaq imkanımız var ki, Əhya mahiyyəti İntibah sözündən daha düzgün güzgüləyir: amma onların hər ikisi də ərəb sözü olduğundan Renessans/Vozrojdeniye mənasında Dirilmə sözünü bir termin statusunda aktivləşdirmək ilk baxışda daha məntiqli görünə bilər.

Amma və lakin... terminləri tərcümə etmək tendensiyasından birdəfəlik əl çəkib, Fridrix Engelsin fikrilə razılaşıb Renessans anlayışını olduğu kimi saxlamaq, Avropa üçün səciyyəvi bu unikal təzahürü öz adı ilə səsləndirmək daha məqsədəuyğundur və dünya elminə münasibətdə daha alicənab bir mövqe sərgiləmək deməkdir.

Bir də axı gərək unudulmasın ki, Renessans təkcə Qərbin müəyyən bir inkişaf dönəminin tarixi-kulturoloji definisiyası deyil, həm də ideyadır, antik mədəniyyətin yeni interpretasiyasıdır, humanizm konsepsiyasıdır, ideal cəmiyyətin sosiologiyasıdır, gözəllik fəlsəfəsidir, dinə və tanrıya qarşı gizli üsyan modelidir, bir sözlə, epistemdir. Deməli, unikaldır, orijinaldır və onun bir daha təkrar yaşanması tarixən mümkünsüzdür. Odur ki, bütün digər tərcümələri unutmaq və geriyə birbaşa Renessans anlayışına doğru dönmək humanitar elmin şüarı və tələbidir!

Artıq bundan o yana yolum “Müsəlman intibahı” adı altında sırınan bir abrakadabranı yox etmək, dağıtmaq, onun qətiyyən elmi olmadığını, konseptual baxımdan Avropa Renessansı ilə bir araya sığmadığını, dövrün epistemilə uyğunlaşmadığını sübuta yetirməkdir.

İSLAMIN MƏDƏNİ TİPOLOGİYASI VƏ RENESSANS

Lap əvvəldən onu söyləyim ki, Şərqin islam ölkələrində X-XIV yüzillərdə elm, musiqi, ədəbiyyyat, memarlıq və təsviri sənətdə, bütövlükdə mədəniyyətdə gerçəkləşən spektral inkişaf Avropa Renessansının pöhrələnməsində, antik dövrün bilgi xəzinəsinin Avropaya ötürülməsində, Renessans üçün səciyyəvi fəlsəfənin, elmin, bədii-estetik təfəkkürün formalaşmasında mühüm rol oynayıb və bu, danılmaz tarixi həqiqətdir.

Lakin demək ki, müsəlman Şərqində Renessans bir hadisə kimi Avropadan öncə baş verib bu, tamamilə məsələnin mahiyyətini təhrif etmək anlamına gəlir və bu təhrifin günahı avropalıların özlərindədir. Məhz onlar bu yarlığı X-XIV əsrlər müsəlman mədəniyyətinin “boynundan asıblar”: problemin kökünü görməyiblər, xırda detalları yetərincə dəyərləndirməyiblər. Hərçənd elə avropalıların özləri də, daha konkret desəm, sovet alimləri Şərqdə Avropa Renessansı kimi kulturoloji, iqtisadi, sosial-siyasi bir çevrilişin isbatsız olduğunu hələ uzun illər bundan öncə xatırladıblar [8, S.176].

Mənsə öz mühakiməmi bir az daha sərt bəyan edəcəyəm: Şərqdə Renessans nonsensdir, Avropada – yox.

Nə üçün?

Tarixi dövrləndirməyə ötəri bir nəzər salaq: Antik dövr, Orta əsrlər və Renessans. Qərbdə Renessans güclü bir sel kimi Orta əsrləri “uçurub” tarixin arxivinə tullayır, onu Vatikanda konservləşdirir, muzey kimi bir küncdə saxlayır və sürətlə yeni zamanlara doğru sıçrayır, formasiyaların dəyişməsini sürətləndirir.

Şərqdə isə Antik dövr, Orta əsrlər, yenə Orta əsrlər, təkrar Orta əsrlər, təzədən Orta əsrlər ta XIX yüzilədək, düz avropalıların Şərqə aktiv müdaxiləsinədək...

Azərbaycanda isə Mirzə Fətəli Axundzadəyədək davamlı Orta əsrlərdir...

Şərq düz 12 əsr, yəni VII-XIX yüzillər arasında Orta çağlarda yaşayır, konsentrik model [15, S.92-116] üzrə Orta əsrlərin içində hərlənir, xalq, millət tanımır, ayrıntını yalnız dinlərə, təriqətlərə görə aparır, bundan ləzzət alır və sonucda heç nəyi dəyişmir: sanki avropalıların odlu silahlarla gətirəcəyi maarifçi devrimi gözləyir. Bu, ərəb ölkələrində, İranda, Qafqazda, Türkiyədə, Çində, Hindistanda, Yaponiyada aşağı-yuxarı eyni zaman kəsimində və təqribən eyni ssenari üzrə reallaşır.

Bu, aşkar, göz görəsi birinci faktordur ki, islam dünyasına münasibətdə Renessans anlayışının işlədilməsini çox böyük bir yanlışlıq kimi təsdiqləyir.

Belə bir yanlışlığın kökü İsveçrə şərqşünası Adam Mezin ölümündən sonra 1922-ci ildə alman dilində nəşr edilmiş, ard-arda ispan, fransız, ərəb, rus və digər dillərə tərcümə olunmuş “İslam Renessansı” [16, S.3-13] adlı, bir növ salnamə tipajlı tədqiqatından sonra elmi dairələrdə özünə yer alır. Əsər dərin analitik təhlil dışında tarixi dəlillər əsasında IX-X əsrlərdə ərəb xilafətinin bir imperiya kimi strukturuna, siyasət, hüquq, elm və mədəniyyət sahəsində durumuna, hakim dairələrin etika və estetika müstəvisində tərcihlərinə, xalqın məişətinin mühüm tərəflərinə, Bağdad və Bəsrə müsəlmanlarının həyat tərzinə, inanclarına, ayinlərinə tarixi-təsviri metodla tam iddiasız bir şəkildə güzgü tutur.

Digər Avropa dillərinə çoxsaylı tərcümələrdə tədqiqatın adı müəllif konsepsiyasına, A.Mezin ərəb xilafətinin yaşadığı mərhələnin sosial-kulturoloji mənzərəsinə verdiyi təsnifata uyğun “İslam Renessansı” saxlanılır, tək bircə ruslar, konkret olaraq Dmitri Bertels, Yevgeni Bertelsin böyük oğlu, götürüb kitabın adını dəyişir, onu “Müsəlman Renessansı” kimi yayımlayır. Olmaz, xətadır!

Çünki A.Mez VII yüzilə nisbətən IX-X əsrlərdə ərəb xilafəti kontekstində İslamda baş verən mədəni təkamülü, İslam doktrinlərinin inkişafını hədəfləyərək onu Renessans kimi yozur. Fikrimi aydınlata bildimmi? Bu, islama aid bir təyindir. Fəlsəfi-analitik heç nə. Yəni A.Mez ərəb xilafəti daxilində formalaşmış siyasi-iqtisadi-ideoloji-sosioloji və dini-kulturoloji mənzərəni, kommunikativ vəziyyəti öz tarixi-faktoloji kommentlərilə təsvirləyərkən İslamın bir din kimi VII əsrlə müqayisədə necə gəlişdiyindən, nə kimi institutlar təsbit etdiyindən, mədəniyyəti nə cür şaxələndirdiyindən şaşırıb da bunu İslam Renessansı və ya İslamda Renessans kimi səciyyələndirir. Vəssalam...

Təsəvvür edirsinizmi, əsərin bir sətrində belə Avropa Renessansı ilə müqayisələr, paralellər aparılmır. Düzdür, söhbət əl-Həllacın panteizminə çatdıqda A.Mez xristian qnostisizmini çəkib ortaya gətirir, İsa Məsihi xatırlayır və bunların hamısının “qədim miflərin bulaşıq surəti” [16, S.247-249] olduğunu dilə gətirir. Soruşulur, mən niyə bu məqama toxundum? İş bu ki, burada A.Mez Qərb dünyasının məhz Orta əsrlərinə körpü atır və bu körpüdən keçib qədim miflərlə salamlaşır: Avropa Renessansına isə yenə heç bir apellyasiya yoxdur.

Deməli, A.Mez prinsipial şəkildə Renessansın cizgilərinə, şərtlərinə, mahiyyətinə doğru getmədən Orta əsrlər civarında məhz İslamın bir din kimi renessansından, onun formalaşdırdığı mədəniyyətdən söz açır, müsəlman dünyasını öz tarixi tədqiqatının predmetinə çevirmir. İslam Renessansı ilə Müsəlman Renessansı tamam fərqli definisiyalardır və tamam fərqli mənaları ehtiva eləyirlər. Odur ki, rusca A.Mezin əsərinin D.Bertelsin tərcüməsində “Müsəlman Renessansı” adlandırılması elmi baxımdan heç bir vəchlə özünü doğrultmur.

Bu da aşkar, göz görəsi ikinci faktordur ki, Orta əsrlər hüdudlarında Renessans anlayışından tarixi xronoji təsnifat qismində yararlanmaq son dərəcə böyük xətadır. Olmaz! Belə ki, Avropa Renessansı Orta əsrlərə görə, Orta əsrlərin, onun dəyərlərinin inkarı üstündə Renessans olur və Renessans heç bir qapalı orbiti qəbul eləmir. Nədən ki, qapalı orbitdən həməncə fırtına kimi ayrılıb azadlığa meyllənir. İslam ölkələrinin mədəniyyətisə XIX yüzilədək qapalı orbitdədir. Doğu və Batıda zamanın hərəkət trayektoriyası da, tempi də, ritmi də fərqli-fərqlidir. Qərb aləmində və təfəkküründə zamanın gedişi düzxətlidir: keçmişdən gəlib gələcəyə axır. Şərqdə, islam dünyasında, islami təfəkkürdə isə zaman daim keçmiş ətrafında fırlanır: bir irəli gedib həməncə dönür, keçmişə qayıdır.

Görünür, A.Mez buna qarşı aşırı diqqətli olmayıb. O, sadəcə, ərəb xilafətinin islam qanadlarında əldə etdiyi spektral inkişafa öz rəğbətini bildirmək üçün Renessans sözündən bir alqış, bir tərif kimi faydalanıb. Bu səbəbdən də Renessans anlayışına A.Mezin bəhrələndiyi kontekstdə əlavə mənalar yükləməyinə və ondan nəzəriyyəçi alim sərrastlığı ummağına dəyməz. Gərçi qəbul etsək ki, bütün müsəlman dünyasında elmi-nəzəri, fəlsəfi, teoloji, bədii-estetik fikrin dağlardan tökülən şəlalələr kimi gurlaşması məhz X-XIV yüzillərin zaman məsafəsində gerçəkləşir, Adam Mezin təsnifatı qətiyyən tənqidə tablamayacaq. Ancaq A.Mezin xəlifət tarixinə belə sensual yanaşması heç bir vəchlə onun unikal əsərinin sənədli-faktoqrafik dəyərini azalda bilməz.

Aşkar, göz görəsi faktorlardan keçək Renessansı renessans edən daha fundamental sosial-kulturoloji və aksioloji amillərə. Orta əsrlərdən sonra Avropada nə baş verdi ki, onlar dönüb də bu yeni dönəmə “Renessans” adını qoydular? Renessansın şərtləri, cizgiləri, prinsipləri hansılardır?

Birinci şərt: antik dövrə qeyri-adi marağın oyanması, antik dünyanın dəyərlərinin dirildilməsi, təbliği, təqlidi, antik düşüncəyə, antik qavrayışa qayıdış.

Buna bənzər tendensiya Orta çağların islam mədəniyyəti kontekstində də izlənilir, lakin tamam ayrı bir məzmun və kontekstdə. Müsəlman Şərqinin alimləri geninə-boluna antik dövrdə toplanmış bilgilərdən, – Platondan, Aristoteldən tutmuş ta Arximedə, Hippokrata qədər, – kim varsa, hamısının elmi irsindən faydalanır və bu bilgilərin Qərbə transportasiyasında vacib bir həlqəyə çevrilirlər. Di gəl ki, müsəlman alimlərinin antik dönəmdən yığdıqları bilgilər həməncə islamın güddüyü prioritetlərə uyğunlaşdırılır. Müsəlman Şərqində antik dönəmin bilgilərindən yararlanma var, onların mənəvi-əxlaqi dəyərlərinə qayıdış yox. İslam mədəniyyəti özünü elə aparır ki, guya qədim yunan incəsənətini görmür, miflərini eşitmir, inanclarına isə nifrət dolu bir münasibət bəsləyir, onları küfrdə, müşriklikdə, yəni Allaha şərik qoşmaqda suçlayır: yəni antik tanrıların, ritualların, çılpaq heykəllərin, əyləncələrin üstünə qara pərdə örtür, insanı faili-muxtar bilsə də, onu “lövhi-məhfuz”la ömürlük “həbs edir”. Belə olan təqdirdə hansı arif tədqiqatçı İslam və ya Müsəlman Renessansından danışmağı özünə yaraşdırar?

İkinci şərt: avropalıların Renessans təfəkküründə ciddi dəyişmələrlə əlaqəli mədəniyyətin bütün sahələrində təbəddülat və inqilabi yenilənmə.

Bu təfəkkürün əsasında isə Renessans dövrünün parlaq fəlsəfəsi dayanır, hansı ki, özündə antroposentrizmi, yunan peripatetizmini, humanizmi, panteizmi [5, S.3-15] birləşdirir. Belə bir düşüncə platformasında özünü çox rahat duyan avropalılar qədim Ellada və Roma mədəniyyətindən ilhamlanıb həmin zamanların sənət konseptlərini diriltməyə, onlara yeni can verməyə çalışırlar. Xristianlığın əsas postulatlarının əleyhinə bədən kultu Avropa mədəniyyətində yenidən dominantlaşır: heykəllər qaftanlarını, cübbələrini bir kənara tullayıb qədim yunan ənənələrində olduğu kimi bədənlərinin çılpaqlığından “utanmırlar”, kipriklərini yuxarı qaldırıb baxışlarını öz içlərinə zilləməkdən imtina edirlər, rəssamlar yunan mifologiyasının kişi və qadın tanrılarını gözəllik etalonu kimi öz tablolarının mərkəzi fiqurlarına çevirirlər, mahiyyətcə xristianlığa zidd süjetlərin təsvirindən çəkinmirlər. Renessans qədim yunan fəlsəfəsini “dirildir”, onun yeni modifikasiyasını “əyninə geyinib” xristianlığa möhkəm zərbələr endirir.

Orta çağların müsəlman dünyasında bu mümkün idimi? Əlbəttə ki, yox. İlk baxışda Orta əsrlər islam ölkələrinin fəlsəfəsinə qədim yunan düşünərlərinin böyük etkisi olub: əl-Kindi, əl-Fərabi, İbn Rüşd, ibn əl-Faris, İbn əl-Ərabi, Mahmud Şəbüstəri, Nizami, Nəvai, Cami, Dəhləvi və hikmət sorağında bulunan digər Şərq müdriklərinin, şairlərinin timsalında bunu ap-aşkar sezmək mümkündür. Lakin bununla belə müsəlman fəlsəfəsində nə panteizm, nə antoposentrizm, nə də humanizm Avropa Renessansında şaxələndiyi masştablarda özünü görükdürə bilmir. Bax, bu niyəsini cavablamaq, hər şeyi hamıya aydınlaşdırmaq üçün Avropa Renessansının üçüncü səciyyəvi cizgisini araşdıraq.

Üçüncü şərt: humanizm Avropa Renessansının mərkəzi ideyası kimi. Bəlkə də humanizm ideyasını Renessansı mümkün edən birinci şərt qismində də götürmək olar. Amma mən elə fikirləşirəm ki, bu humanizm də qədim yunan fəlsəfəsindən və mədəniyyətindən etkilənmənin nəticəsidir və bütün bu şərtlər zəncir kimi bir-birinə bağlıdır; nəinki bağlıdır, hətta bir-birinin içindədir.

Bir həqiqət danılmazdır ki, Avropa Renessansı humanizmi qədim yunan filosofu Protaqorasın (Protaqorun) “İnsan bütün nəsnələrin meyarıdır” fikrinin qanadlarında gətirir və həməncə də bu tezisin fəlsəfi və praktiki realizəsinə girişir. İnsan təfəkkürün, cəmiyyətin və mədəniyyətin mərkəzinə yerləşdirilir. Qədim yunanların insan görkəmində tanınan tanrı, ilahə və mələkləri azacıq xristian modifikasiyasına uğradılıb kilsə divarlarına “dırmaşdırılır”. Xristianlıq çox yavaş templə olsa da, getdikcə adətə, şakərə çevrilir: filosoflar dindarlığı dışlayıb öz fəlsəfələrini tanrı – insan dialoqunun mümkün variantı kimi təqdim edirlər, harada ki, Tanrı-Ata, Oğul və Müqəddəs ruh söhbətlərin, münasibətlərin adi tərəfdaşı səviyyəsinə endirilir. Diqqət edin, hətta Renessans dönəminin çox önəmli filosoflarından biri Nikkolo Makiavellinin təzahürlər dünyasında “tanrının hüzuruna yer tapılsa da, onun müdaxiləsinə yer yoxdur. O da öz həmşəhərlisi Leonardo da Vinçi kimi təbiəti ilahi müdaxilədən kənarda görür” [5, S.144].

Əgər təbiət ilahi müdaxilədən kənardırsa, o vədə orada yeganə dominant fiqur, şah əsər insan qalır və toplumda onun mövcudluq maskaları hüdudsuz olur: baxın, Fransua Rable, Lope de Veqa, Migel de Servantes, Kristofer Marlo, Françesko Petrarka, Dante Aliqyeri, Uilyam Şekspir, Tomas Neş, Edvard Spenser kimi müəlliflər öz əsərlərində tanrı ilə iblis arasına körpü kimi atılmış, bir-birindən fərqlənən ziddiyyətli insan tipajlarının maska-portretlərini yaratmışlar. Renessansın fəlsəfəsi də, ədəbiyyatı da, təsviri sənəti də özünün bütün təzahür variantladında insan fikrinin, bədəninin, eyləminin istər pozitivdə, istər neqativdə törətdiklərini tanrı və onun əshabələrinin etdiklərindən qat-qat effektli, təsirli olduğunu göstərmişlər, azadlıq və iradəni tanrının tale kələfinin dışında toxumuşlar.

Əksər dünya alimlərinin İslam və ya Müsəlman Renessansı adı ilə təqdim etdikləri bir dönəmdə məgər bu, mümkün idimi? Əsla! Necə mümkün ola bilərdi ki, islam toplumunun mədəni mövcudluğunun partiturası konsentrik model üzrə tənzimlənirdi və bu modelin mərkəzində insan deyil, Allah dayanırdı. Humanizm deyilən bir nəsnə müsəlman aləmində Allahın insanlara lütfü qismində anlaşılırdı. İnsan islam dünyasında təvəkkül və şükrlə özünə bir rahatlıq tapırdı, nirvanaya daxil olurdu. Fəlsəfə, ədəbiyyat, elm, hətta tarix belə Allah və Quran ətrafında dönüb fırlanırdı, strukturlaşırdı, özünü tanıyırdı: saray və xalq dastanlarının, elmi-nəzəri risalələlərin, qəzəl, rübai, məsnəvilərin latent, gözəgörünməz qəhrəmanları həmişə Allah və onun elçisi Muhamməd peyğəmbər idi. Muhamməd peyğəmbər, islamda ən məşhur teoloq imam əl-Qəzalinin sözlərinə görə, “hər bir günü itirilmiş gün hesab edirdi”, əgərçi həmin gün o, özünü “Allaha yaxınlaşdıracaq bilgilərlə zənginləşdirmirdisə” [6, S.111].

İslam mədəniyyətində bütün qapılar Allaha doğru açılır, bütün yollar Allaha doğru aparır.

Başlanğıc, son və sonsuzluq Allahdır. Konsentrik model sonsuzluq modelidir ki, onun da mərkəsində yenə də Allah dayanıb.

Odur ki, Renessans məfhumundan islam mədəniyyətindəki çiçəklənməni bildirmək məqsədilə yararlanmaq səhvdir. Çünki heç bir parametrinə görə o, Qərb dünyasında yaşanmış təzahürə yaxın belə gəlmir.

Renessansın kateqorial apparatının tezaurusu (lüğəti) Yaxın və Orta Şərqin Orta çağlarda inkişafının təsnifatı üçün yaramır.

Bir də çox mühüm digər məqam. Əgər Avropa Renessansı antik mədəniyyətə böyük heyranlıqla yanaşıb onun dəyərlərini, miflərini, bu miflərin müqəddəs, yarımüqəddəs və ya sadə qəhrəmanlarını, hətta əcinnə və meşə adamlarını öz ruhsal dünyasına buraxırdısa, islam aləmində onlara qəti yer yox idi. Çünki bu bütpərəstlik, müşriklik ayağına yozulurdu. Qədim yunan mədəniyyəti yalnız hərtərəfli dini reviziyadan keçdikdən sonra qnostik tələbatları ödəmək ehtiyacından islam aləminə buraxıla bilərdi. Antik mədəniyyətlə təmasa başlayan islam mədəniyyətinin artıq yetərincə mükəmməl assimilyasiya təcrübəsi vardı: nədən ki Qurani-Kərim Bibliya hekayətlərini yozaraq unikal mətnlər meydana çıxarmışdı, onların korpusunda islami ideyaları və dəyərləri gəlişdirmişdi, möhkəmlətmişdi.

Gərçi biz Avropa Renessansının müxtəlif qayəli mətnlərində tanrıya qarşı gizli bir etirazla, müəyyən latent şübhələrlə qarşılaşırıqsa, panteist təzahürlərin təntənəsilə üzləşiriksə, islam mədəniyyətində bu hallar mütəmadi şəkildə yasaqlanıb. Düzdür, bir çox sufi xislətli filosof və şairlərin əsərlərində panteizmə maksimal yanaşmanı görmək mümkündür, sanki onlar bir cümlədən sonra deyəcəklər ki, Allah təbiətdir.

Ancaq bu, baş vermir və onun mümkünatı da yoxdur.

Hətta hürufilər Pifaqordan, Platondan etkilənib, xristian ehkamlarından faydalanıb insanı Allahın proyeksiyası kimi götürdükdə, Fəzlullahı ilahiləşdirdikdə [29, S.90-91], işraqilikdə Allahı nur kimi təsəvvür etdikdə, Muhiyyəddin ibn Ərabi Allahı Canlı adlandırdıqda, “dünyanın Allahdan ayrılmaz olduğunu, Allah nəfəsi olduğunu” və beləliklə də, “Allah nəfəsi kimi əbədi olduğunu” [21, S.63-71] söylədikdə belə, yenə panteizmdən kənar qalırlar. Allah nöqtədir, mərkəzdir: dünya onun ətrafında fırlanır (yenə konsentrik model), İnsansa işıq və qaranlıq arasında bərzəxdir, “kölgədir, Allahın oynatdığı kukladır” [23, S.206-211] fikirləri islam fəlsəfəsində meteoritlər kimi hər zaman ora-bura qaçışsalar da, Allah yenə kənara çəkilib dünyaya baxa bilir, Axirət gününün mütləq sahibi funksiyasını heç vaxt itirmir.

Şərqin möhtəşəm miniatürlərində rənglərin fişənglənməsi fonunda üz, kölgə və perspektiv yoxdur. Niyə? Çünki həyat üz və kölgə ilə simgələşir. Üzü və kölgəsi olmayan adam cansızdır. Cansızı isə təsvir etmək şəriətlə yasaqlamır: icazəlidir; rəssam əgər cansızın şəklini çəkirsə, qiyamət günü sorğulanmayacaq, rəsm etdiyi cansızlara can vermək ondan tələb olunmayacaq. Bu, izahat nömrə bir: yəni islam mədəniyyətində hər şey Allahdan Allaha qədər formatında ülgülənib və əbədilik biçilib. Odur ki, Renessans ideyası islam mədəniyyətində ölü ideyadır.

İzahat nömrə iki. Belə bir ifadə tərzilə müsəlman rəssam göstərir ki, Allah hüzurunda hamı bərabərdir, eynidir: ona görə şəxsi başlanğıc sıfır həddindədir: sultanla, naib, çapar, nökər, dilənçi arasında fərq bilinməz. Miniatürlərdə bədənlər kağız səthinə düzülmüş oxşar fiqur-maskalardır: hərçənd şahı, sultanı kompoziyada tutduğu mövqeyə, geyiminə görə ayırd etmək mümkün. Amma buna rəğmən şəksizdir ki, miniatürlər islamda Allah – insan münasibətlərinin simvolik şəkillənməsidir.

İslam dünyasında isə azadlığın apogeyi özünün Allaha qul olduğunu dərk edib buna səmimicəsinə inanmaq, bu inancla da xoşbəxt yaşamaq və xoşbəxt ölməkdir. Harada ki, insan könüllü surətdə öz köləliyini qəbul edir, bununla barışır və hətta bundan xoşbəxt olur, orada Renessansdan danışmaq cəfəngiyyatdır.

Bu meyara görə də islam mədəniyyətilə əlaqəli Renessans kəlməsini işlətmək günahı Avropa və rus alimlərinin bonuna yazılır.

Amma Avropa Renessansının mədəniyyət dünyasına bağışladığı təsviri sənət və heykəltəraşlıq nümunələrində biz Renessans dövrünün deyil, az istisnalardan savayı, qədim yunan miflərinin ruhunun sanki təcəllasını, əhyasını görürük. Əsl Renessans, əsl Dirilmə, əsl Əhya, bax, budur: hər addımda elə bil ki xristianlığın acığına bədənə, şəxsiyyətə və azadlığa himn oxunur, rənglər, şəkillər, geyimlər, adi əşyalar, qrimlər, zinət aksesuarları [26, S.65-108] simvollaşıb insanın sosial-siyasi, iqtisadi, mədəni və mənəvi-psixoloji durumunu, unikallığını dünyaya faş eləyən mətnlərə çevrilir!

Avropa Renessansının digər mühüm bir səciyyəsi sosial-iqtisadi dəyişikliklərə dayanır; bunlar feodal münasibətlərin sındırılması, dini təlimlərin şəbəkələşməsi, kapitalist ilişkilərinin, burjua ideologiyasının formalaşmasıdır, burjuaların say artımıdır, şəhərlərin rolunun dominantlaşmasıdır. Və nəinki bunlar: bura əlavə edək “milli dillərin inkişafını, kilsənin tənqidini və yenidənqurma tensensiyalarının dini təlimlərlə bağlı güclənməsini” [22, S.5], bir də məxsusi əlavə edək Tomas Morun 54 şəhərdən ibarət “Utopiya”sını və Tommazo Kampanellonun “Günəş şəhəri”ni.

Artıq “Utopiya”da seçkili hakimiyyət ideyası ortaya atılmışdı, dövlətin idarə edilmə prinsipləri açıqlanmışdı, kənd təsərrüfatı ilə növbəli məşğuliyyət sistemi tərtiblənmişdi. “Günəş şəhəri” də bütün məziyyətlərilə “Utopiya”nın yanındadır [24, S.86-89]. Düzdür, bunları uzaqdan-uzağa Əl-Fərabinin, şeyx Nizaminin yazdıqları ilə qismən paralelləşdirmək, bu ideyaların Avropaya Şərqdən ötürüldüyünü söyləmək olar: ancaq razılaşaq ki, kontent başqa-başqadır. Əl-Fərabidə, Nizamidə oxuduqlarımız didaktik və nağılvaridirsə, bir qədər mücərrədlik libasına bürünübsə, Mor və Kampanellada biz dövlətin və şəhərin humanizm konsepsiyasında təşkilatlanması proqramı ilə rastlaşırıq.

Təbii ki, bütün bu cizgilərin Orta çağ islam mədəniyyətində bənzərləri olsa da, bunların hamısı bir araya gəlib Renessans portreti kimi bütövləşmir. Hərçənd X-XIV yüzillərdə müsəlmanların kommunikativ şəbəkəsində şəhərlərin rolunun aktivləşməsilə bağlı mənə suallar ünvanlanacaq ki, bəs Məkkə, Mədinə, Bağdad, Bəsrə, Buxara, Səmərqənd, İsfahan, Herat və adı dillər əzbəri digər müsəlman şəhərləri necə olsun?

Haqlı sualdır.

Ancaq cavabım sualdan daha haqlıdır.

Çox mühüm arqumentlərdən birincisi. Məsələ bu ki, Renessans dönəmi Avropasının şəhərləri hər şeydən öncə infrastrukturun inkişafı baxımından müsəlman şəhərlərilə heç cür müqayisəyə gəlmirlər. Avropanın Renessans şəhəri zəng səslərinə reaksiya verib ayılır, hərəkətə keçir, eyləmə başlayır, özünü nəsillər üçün abidəyə çevirir. Müsəlman şəhərisə dualarla “meditasiya eləyib” taleyinə öyrəşməyi öyrənir, azanla “nirvanaya düşür”, muğamın ahənginə, qəzəlin sözlərinə “mürgüləyir”, məkan içrə kompleks şəklində məscidə dönüşməyi ideal sayır.

İkinci arqument: müsəlman şəhərləri dini mərkəzlər kimi, ticarət dayanacaqları, karvansaralar kimi formalaşır. Şəhər həmişə doludur, həmişə də boşdur: günəş altında münasibətsiz daldalıqdır. Renessans dönəminin Avropa şəhərisə konsepsiyadır, ideyalar meydanıdır: qədim yunanların aqorasının prinsiplərini yaşadır, həmişə horizontaldan vertikala can atır, polifonik inkişafa meyllənir. Müsəlman şəhəri vertikalı sevmir, horizontalda rahatlanıb quma, torpağa yaxın olmağa, torpaqlaşmağa üstünlük verir.

Buradan da arqumentlərin üçüncüsü: Orta yüzillər islam dünyasında şəhərlə kənd bir-birindən çox elə də fərqlənmir. Ona görə ki, şəhəri mükəmməl və qalıcı etmək motivasiyası islamda yoxdur: müsəlman şəhəri sanki öz-özünə torpaqdan yaranır, məscid və bazar ətrafında strukturlaşır, eyni minvalla da uçub torpağa qarışır eynən kənd kimi. Fani dünyanın fani şəhəri və fani insani: islamın əsas tənzimləyici konseptlərindən biri şəhərlərə də zatən şamildir. Odur ki, renessans dönəmi Avropasının şəhərləri ilə Orta çağlar müsəlman şəhərlərinin müqayisəsi son dərəcə nisbi və şərtidir.

Renesans Avropasında sekulyarizmin major tonallıqda gerçəkləşməsi, individualizmin geniş masştabda dəstəklənməsi mümkün olduğu halda, İslam Renessansında dinin dövlətdən ayrılmasını fikirləşmək, individualizmə meyllənmək nəinki qadağan edilirdi, hətta amansızcasına cəzalanırdı. Nədən ki, bu tendensiyalar mütləq şəkildə küfr, Allaha xəyanət kimi qavranılırdı, pislənirdi, şeytan əməli kimi yozulurdu.

Bütün bu arqumentlər bir mənalı şəkildə isbatlayır ki, “Renessans” anlayışını Orta çağlar İslam ölkələrində elm, fəlsəfə, ədəbiyyat sahəsində yaşanmış inkişafa tətbiq etmək son dərəcə böyük yanlışlıqdır və o, yalnız Avropa mədəniyyətində müəyyən bir tarixi dönəmin ideyalar kompleksinin, inkişaf tendensiyalarının, elmin, sənət və ədəbiyyatın fəlsəfi konsepsiyalarının təsnifatından ötrü işlədilə bilər.

Orta əsrlər islam mədəniyyətində baş vermiş elmi-fəlsəfi, bədii-estetik inkişafın mərkəzi energetik qüvvəsi Allah, Quran və Muhamməd peyğəmbər idi və heç kim bu konsentrik modelin orbitindən kənara çıxa bilməzdi. İslam dünyasında bütün nəsnələrin meyarı Allahdır, nöqtə! Elmi risalələr, dastanlar, şairlərin bağladığı divanlar Allahın adı ilə başlayır, Quranın ayələrilə baxışır, Muhamməd peyğəmbərin tərifilə davam edir və Allaha şükr ideyası ilə, onun gözəlliyinin vəsfilə tamamlanırdı. Ona görə də Renessans sözünü islam mədəniyyətinə münasibətdə birdəfəlik unutmaq gərək...

Elə buradaca dayanmaq istərdim. Çünki məqalədə böyük tədqiqat potensialı görürəm. Amma o da var ki, mən hələ bildiklərimin dörddə birini də yazmamışam. Odur ki, kim bu mövzunu geniş həcmli monoqrafiyası üçün obyekt seçərsə, halalı olsun...

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

(rus dilində)

Баранов Х.К. Арабо-русский словарь: ок. 42.000 слов. – 6-е изд., стереотип. – М.: Русский язык, 1985. – 944 с. Белкин В.М. Карманный арабско-русский словарь: около 9.400 слов. – 2-е изд., испр. и доп. – М.: Русский язык, 1986. – 528 с. Бертельс Е.Э. Избранные труды: Низами и Физули. – М.: Наука, 1962. – 538 с. Вайнштейн О., Чангин Б. Из истории социально-политических идей // Вопросы истории. - № 2, 1957. – С. 169-183. Горфункель А.Х. Философия эпохи Возрождения: учеб. пособие. – М.: Высшая школа, 1980. – 368 с. Грюнебаум Г.Э. Основные черты арабо-мусульманской культуры: статьи разных лет. – М.: Наука, 1981. – 228 с. Дворжак М. История итальянского искусства в эпоху Возрождения. – В 2-х тт. / Т. I. – М.: Просвещение, 1978. – 264 с. Жирмунский В.М. Алишер Навои и проблемы Ренессанса в восточных культурах // Жирмунский В.М. Избр. Труды. Сравнительное литературоведение: Восток и Запад. – Л.: Наука, 1979. – С. 174-185. Конрад Н.И. Средневосточное Возрождение и Алишер Навои // Конрад Н.И. Избранные труды: литература и театр. – М.: Наука, 1978. – С. 90-104. Конрад Н.И. «Витязь в тигровой шкуре» и вопрос о ренессансном романтизме // Конрад Н.И. Избранные труды: литература и театр. – М.: Наука, 1978. – С. 105-110. Крымский А.Е. Низами и его современники. – Баку: Элм, 1981. – 488 с. Лихачев Д.С. Русское Предвозрождение в истории мировой культуры / Лихачев Д.С. Прошлое – будущему. Л.: Наука, 1985. – С. 311-325 Лосев А.Ф. Начальные стадии неоплатонической эстетики Ренессанса // Типология и периодизация культуры Возрождения. – М.: Наука, 1978. – С. 61-83. Маркс К., и Энгельс Ф. Сочинения в 30 тт. – изд. 2 / Т. 20. – М.: Политиздат, 1961. – 827 с. Мехти Н.М. Средневековая мусульманская культура: эстетика проявленного, и философия сокрытого. – Баку: Ганун, 1996. – 192 с. Мец А. Мусульманский Ренессанс. – 2-е изд. / Пер. с нем., предисл., библиогр. и указатель Д.Е.Бертельса. – М.: Наука, 1973. – 473 с. Нуцубидзе Ш.И. Руставели и Восточный Ренессанс. – Тбилиси: Литература до хелавнеба, 1967. – 390 с. Персидский-русский словарь: в 2-х тт. Свыше 60.000 слов. – 2-е изд. / Т. I. – М.: Русский язык, 1983. – 800 c. Саид Э.В. Ориентализм: западные концепции Востока / Пер. с англ. А. Говорунова. – СПб, Русский Мир, 2006. – 576 с. Седых О.М., Гришатова Ю.Л. Русский рнессанс о Ренессансе // Вопросы философии, № 6, 2014. – С. 111-121. Смирнов А.В. Великий шейх суфизма: опыт парадигмального анализа философии ибн Араби. – М.: Наука, 1993. – 328 с. Рутенбург В.И. Возрождение и Реформация в советской литературе // Культура эпохи Возрождения и Реформации. – Л.: Наука, 1981. – С.4-7. Талыбзаде А.А. Театр и театральность в мире культуры ислама: поэтика форм проявления театра в средневековых странах Ближнего и Среднего Востока. – Баку, Сабах, 2006. – 312 с. Штекли А.Э. Возрождение и утопический коммунизм XVI – начал XVII в.: к постановке проблемы // Типология и периодизация культуры Возрождения. – М.: Наука, 1978. – С.84-106. Чалоян В.К. Армянский Ренессанс. – М.: АН СССР, 1963. – 175 с. Чернова А.Д. Все краски мира, кроме желтой. – М.: Искусство, 1987. – 222 с. Юсифли Х. Ренессанс и Низами Гянджави. – Баку: Элм вэ техсил, 2016. – 426 с.

Azərbaycan dilində

Cəfərov N. Türk – müsəlman İntibahı: Fərabinin fəlsəfəsindən Nizamininpoeziyasına // Ədəbiyyat qəz., 27 fevral, № 8, 2021. – S. 6-7. Əliyev R. Nəsimi və klassik dini üslubun təşəkkülü: Qazi Bürhanəddin və Nəsimi divanları əsasında. – Bakı, Naftapress, 2006. – 353 s. Talıbzadə A.A. Şərq teatrı tarixi: ali məktəblər üçün dərslik. – Bakı, Zərdabi Nəşr, MMC, 2020. – 344 s. Məşhur italyan dizaynerin İstanbulda sərgisi açıldı "Tez işlə, Luka..." - Fırça ilə sürətlə işləyən barokko rəssamı “Yaxın Şərq, uzaq Qərb” adlı Kiyev biennalesi açıldı