Soyuq müharibədə düşmən liderlərin görüşü hansı mesajı verirdi?

1959-cu ilin payızında Nikita Xruşşov ABŞ-a səfər edən ilk sovet hökumət başçısı oldu.
Xruşşov dBu gün Rusiya Prezidenti Vladimir Putin ilə ABŞ prezidenti Donald Tramp arasında tarixi görüş keçiriləcək. İki düşmən cəbhə rəhbərliyinin görüşləri həmişə xüsusi maraqla yadda qalıb. Mənim həmişə maraqla oxuduğum isə Xruşşovun Eyzenhauer ilə görüşü və Nikitanın ABŞ səfəri ilə bağlı olanlardır.
eyirdi ki, “Amerikanı görməyə maraqlıdır” və bir neçə ildir ki, Prezident Duayt Eyzenhauer-dən dəvət almağa çalışırdı.
1959-cu ilin iyulunda Moskvada səfərdə olan amerikalı qubernatorlarla görüş zamanı Xruşşov Amerikanı görmək istədiyini bildirdi və çox keçmədən Ağ Evdən dəvət gəldi. Sovet İttifaqının ABŞ-dakı səfiri Mixail Menşikov və ABŞ dövlət katibinin müavini Robert Mörfi Xruşşovun səfər marşrutu üzərində bir neçə həftə mübahisə apardılar və nəhayət, sovet hökumət başçısının Vaşinqton, Nyu-York, Kaliforniya, Ayova, Pensilvaniya və Camp David-ə səfərini əhatə edən cədvəl üzərində razılığa gəldilər.
Həm Eyzenhauer, həm də Xruşşov ümid edirdilər ki, bu səfər qarşılıqlı anlaşmanı gücləndirəcək və Soyuq Müharibə gərginliyinin yumşalmasına kömək edə biləcək.
Çərşənbə axşamı, 15 sentyabr 1959
Saat 13:00 – Sovet hökumət başçısı Nikita Xruşşov, həyat yoldaşı Nina, oğlu Sergey, qızları Yuliya və Rada, kürəkəni Aleksey Acjubeylə birlikdə, Vaşinqtonun kənarındakı Merilend ştatında yerləşən “Andrews” Hərbi Hava Bazasında yerə endi. Xruşşov ABŞ-a sovetlərin yeni “Tupolev-114” təyyarəsi ilə uçmuşdu. Bu təyyarə Moskvadan Vaşinqtona dayanmadan uça bilirdi.
Uçuşdan əvvəl sovet mühəndisləri təyyarənin gövdəsində çatlar tapmış və Xruşşova başqa təyyarə ilə getməyi məsləhət görmüşdülər, amma o, təsir bağışlamaqda israrlı idi və böyük təyyarə ilə uzun uçuşu problemsiz həyata keçirdilər.
Yüzlərlə insan və jurnalistin iştirak etdiyi qarşılamada Prezident Duayt Eyzenhauer xoş sözlər söylədi, Xruşşov isə qısa çıxış edərək Eyzenhauerə dəvət üçün təşəkkürünü bildirdi və bu səfərin iki xalq arasında daha yaxşı anlaşmaya kömək edəcəyinə ümid etdiyini dedi: “Biz sizə açıq qəlblə və xoş niyyətlə gəlmişik. Sovet xalqı Amerika xalqı ilə sülh və dostluq içində yaşamaq istəyir.”
Sonra Xruşşov və heyəti prezidentin rəsmi qonaq iqamətgahı olan “Blair House”a yollandılar. Günün ikinci yarısında BMT-dəki ABŞ səfiri Henri Kabot Lodj – səfər boyu Xruşşovun bələdçisi olacaq şəxs – onu ziyarət etdi.
Axşam Xruşşov Ağ Evdə rəsmi şam yeməyinə qatıldı.
Həm Xruşşov, həm də Eyzenhauer ölkələri arasında qarşılıqlı anlaşma istəklərini dilə gətirdilər. Oval kabinetdə Xruşşov Eyzenhauerə bir gün əvvəl Aya uğurla enmiş “Lunik II” kosmik aparatının maketini hədiyyə etdi. Bu, kosmos yarışında sovetlərin Amerika üzərində qazandığı böyük qələbənin rəmzi idi.
Çərşənbə, 16 sentyabr 1959
Saat 09:40 – Xruşşov Vaşinqtondan Merilenddəki Kənd Təsərrüfatı Təcrübə Stansiyasına yola düşdü. Orada guya donuzların həddindən artıq kök, hind quşlarının isə çox kiçik olduğunu söylədi.
Vaşinqtona qayıtdıqdan sonra Milli Mətbuat Klubunda nahara qatıldı və çıxışında yenidən “iki ölkə arasında münasibətləri yaxşılaşdırmaq və dünyada sülhü təşviq etmək” istəyini vurğuladı. Nitqdən sonra klubun prezidenti Uilyam Lourens ondan 1956-cı ildə Stalini tənqid etdiyi məşhur “Gizli nitq” barədə soruşdu. Xruşşov cavab verdi: “Bu sualı təxribatçı hesab edirəm və cavab verməyəcəyəm. Üstəlik, belə şayiə və yalanları qəti şəkildə təkzib edirəm, bunlar həqiqətə uyğun deyil.”
Saat 15:30 – Xruşşov Vaşinqtonda avtomobil turuna çıxdı və gəzinti Kapitoliydə, Senatın Xarici Əlaqələr Komitəsi ilə çay süfrəsi başında yekunlaşdı. O, komitə üzvlərinə dedi ki, kommunizmdən qurtulmaq mümkün deyil: “Sirr ordadır, mən onunla heç nə edə bilmərəm.”
Cümə axşamı, 17 sentyabr 1959
Saat 08:22 – Xruşşov qatarla Nyu-Yorka getdi və burada mer Robert F. Vaqner tərəfindən qarşılandı.
Axşam – O, Nyu-York İqtisadiyyat Klubunun verdiyi naharda iştirak etdi. New York Herald Tribune bu tədbiri “tarixdə kapitalistlərin ən böyük toplaşmalarından biri” kimi təsvir etdi.
Cümə, 18 sentyabr 1959
Səhər – Xruşşov və Lodj avtomobillə 100 mil yol gedərək sabiq birinci ledi Eleonor Ruzveltin yaşadığı Hayd Parka çatdılar. Xruşşov əvvəlcə prezident Franklin Ruzveltin məzarına hörmətini bildirdi, sonra Eleonor onu Ruzvelt Memorial Kitabxanasında gəzintiyə çıxardı. Gəzinti tələsik oldu, çünki Xruşşov həmin gün günortadan sonra BMT-də çıxış etməli idi. Eleonor sonradan dedi: “Heç nəyi zövqlə qarşılamadı. Arxasında duran adam davamlı olaraq pıçıldayırdı: ‘Yeddi dəqiqə, yeddi dəqiqə.’”
Saat 15:00 – Xruşşov BMT Baş Assambleyasında çıxış etdi. O, Soyuq Müharibənin fəsadlarından və güclü dövlətlər arasında sülh üçün BMT-nin vacib rolundan danışdı: “İnsanlar hələ də sülh və gələcəkləri barədə narahatlıq içində yaşayır. Necə narahat olmasınlar ki, gah dünyanın bir tərəfində, gah da o biri tərəfində müharibə ocaqları alovlanır, qan tökülür.”
O, həmçinin 1958-ci ilin noyabrında Qərb qoşunlarının Qərbi Berlini tərk etməsini tələb etməklə başlayan Berlin böhranına dair həll yolları təklif etdi. Nitqini ümumi silahsızlanma çağırışı ilə bitirdi: “Gəlin yarışaq, kim daha çox ev, məktəb, xəstəxana tikir; kim daha çox taxıl, süd, ət, paltar və digər istehlak malları istehsal edir; atom bombası və raketdə deyil. Buna bütün xalqlar sevinəcək.”
Nitqdən sonra Nyu-York qubernatoru Nelson Rokfeller onu “Waldorf-Astoria” hotelində ziyarət etdi.
Günorta – Lodjla birlikdə avtomobillə Manhetteni gəzdilər. Xruşşov sonradan “Empire State Building” haqqında soyuq fikir bildirdi: “Bir göydələn gördünsə, hamısını görmüsən.”
Şənbə, 19 sentyabr 1959
Saat 09:30 – Nyu-Yorkdan Los-Ancelesə uçuşdan əvvəl Xruşşov Nyu-York xalqına göstərdikləri qonaqpərvərliyə görə təşəkkür etdi. O, yalnız bir təəssüfünü bildirdi: “Şəhərin əsas dayağı olan sadə insanlar, işçilərlə – sərvətin yaradıcıları ilə təmas qurmaq imkanım olmadı.”
Saat 12:09 – Xruşşov və heyəti Los-Ancelesə çatdı və birbaşa 20th Century Fox-un prezidenti Spiros Skurasın studiya yeməkxanasında (“Café de Paris”) verdiyi nahara yollandılar. Tədbirdə Gary Cooper, Frank Sinatra, Elizabeth Taylor, Marilyn Monroe kimi məşhurlar da var idi.
Nahar zamanı Xruşşov öyrəndi ki, planlaşdırılan Disneyland səfəri ləğv olunub. Los-Anceles polis rəisi Uilyam Parker, parkda onun təhlükəsizliyinin təmin olunmayacağını bildirib. Xruşşov Lodja nota göndərərək “bu hadisədən çox narazı” olduğunu yazdı. Skuras çıxış etdi, sonra Xruşşov söz aldı, hər kəsə təşəkkür etdi və Skurasın yoxsulluqdan var-dövlətə yüksələn hekayəsini öz həyatı ilə müqayisə etdi. Amma Disney səfərinin ləğvi hələ də onu qəzəbləndirmişdi və çıxışını yumruğunu silkələyərək bitirdi: “Orada raket buraxılış meydançaları var? Nədir bu? Orada taun və ya xolera epidemiyası var? Yoxsa quldurlar əlinə keçirib məni məhv edə bilər? Mən çox istərdim Disneylandi görüm. Belə bir vəziyyət mənim üçün ağlasığmazdır.”
Nahardan sonra Skuras Xruşşovu “Can-Can” filminin çəkilişlərinə apardı. Filmin ulduzu Frank Sinatra dedi: “Bu, çoxlu gözəl qızlar və onlara maraq göstərən kişilər haqqında bir filmdir. “Rəqs nömrəsi başlayanda Xruşşovun narazılığı açıq göründü. Sonradan dedi: “Bu rəqsdə hər kəsin bəyənə bilməyəcəyi, tam ədəbsiz hesab oluna biləcək məqamlar var idi”.
Axşam – Xruşşov Los-Anceles meri Norris Paulsonun verdiyi ziyafətə qatıldı. Paulson çıxışında dedi: “Cənab Sədr, biz sizin ‘Biz sizi dəfn edəcəyik’ sözünüzlə razı deyilik. Siz bizi dəfn etməyəcəksiniz.” Bu, kommunizmə yönəlik digər tənqidlər kimi Xruşşovu qəzəbləndirdi və o, səfərini yarımçıq kəsib Sovet İttifaqına qayıtmaqla hədələdi: “Mən Rusiya və ya Sovet İttifaqından ABŞ-a gələn ilk hökumət başçısıyam. Gedə bilərəm. Amma bilmirəm, növbəti dəfə sovet hökumət başçısı ölkənizə gələcəkmi.”
Gecə – Lodj vəziyyəti yumşaltmağa çalışdı, merin sözlərinin ABŞ hökumətinin mövqeyini əks etdirmədiyini dedi: “Biz yerli siyasətçilərə nəzarət etmirik… Prezident onu dəvət edib, sonra da onu narazı salmaq istəməzdi. O istəyir ki, bu səfər faydalı, maraqlı və uğurlu olsun”.
Xruşşov sonradan etiraf etdi ki, getmək niyyəti yox idi, sadəcə “anti-sovet birinə layiqli cavab vermək lazım idi.”
Bazar, 20 sentyabr 1959
Səhər – San-Fransiskoya gedərkən qatar San-Luis-Obispo şəhərində dayandı. Xruşşov perronda toplaşan insanlarla görüşdü. O, Lodja sadə amerikalılarla ünsiyyət imkanı az olduğunu demişdi.
San-Fransiskoda mer Corc Kristofer Xruşşovu qarşıladı. Xruşşov sonra dedi ki, “mer çox nəzakətli idi və yaxşı təəssürat bağışladı.” Onun oğlu Sergey isə bildirdi ki, bu isti qarşılama Los-Ancelesdəki qalmaqaldan sonra Eyzenhauerin xahişi ilə edilmişdi.
Axşam – Xruşşov Avtomobil İşçiləri İttifaqının rəhbəri Volter Rutyer və digər altı həmkarlar ittifaqı liderinin verdiyi qapalı nahara qatıldı. Rutyer əvvəllər SSRİ-də zavodda işləmişdi və Xruşşovu həmkarlar ittifaqları, Şərqi Almaniyadakı iş şəraiti və radioda senzura kimi mövzularda çətin suallara tutdu. Xruşşov sonradan dedi ki, “bu söhbət xoş təəssürat yaratmadı, baxışlarımız tamamilə zidd idi.”
Bazar ertəsi, 21 sentyabr 1959
Xruşşov günü San-Fransisko körfəzində qayıq turu ilə başladı. Limana girən bir təyyarədaşıyan gəmini görüb Lodja dedi ki, belə gəmilər müharibə başlayarsa asan hədəf olar və sualtı qayıqlar dəniz döyüşlərinin gələcəyidir.
Günorta – Sakit Okean Liman İşçiləri İttifaqının qərargahında çıxış etdi, üzvlərlə görüşdü. İttifaq sədri Harri Briccesin kommunistlərlə əlaqəsi olduğu iddia olunurdu. Mətbuat Briccesdən Xruşşovun arxasında dayanmağı xahiş edəndə o dedi: “Onun arxasında dayanaram. Yaxşı adamdır. Hətta ona iş də verə bilərəm”.
Xruşşov bir ittifaq üzvü ilə papaqlarını dəyişdi və qalan günü liman işçisinin papağı ilə gəzdiyi üçün mətbuat bunun “təxribat” olduğunu iddia etdi.
Sonra San-Xoseyə gedərək IBM şirkətinə baş çəkdi. Orada kompüterlərdən çox yeməkxananın səmərəliliyinə heyran qaldı.
Daha sonra San-Fransisko yaxınlığında bir supermarketə girdi. Müştərilər ona yaxınlaşmaq üçün izdiham yaratdı, fotoqraflar isə görüntü almaq üçün məhsul yığınlarına çıxırdılar. Xruşşov amerika məhsulları, kolbasaları və dondurulmuş yeməklərlə maraqlandı.
Çərşənbə axşamı, 22 sentyabr 1959
Səhər – Xruşşov Ayova ştatının Des-Moyn şəhərinə uçdu. Qubernator Herşel Lavles və mer Çarlz Ayls onu qarşıladılar. Qısa çıxışında gördüyü bir plakatdan sitat gətirdi: “Səninlə bir çox məsələdə razı deyilik, amma səni salamlayırıq.” Xruşşov bunu “ağlabatan şüar” adlandırdı.
Des-Moyn’dakı ət emalı zavodunda ilk dəfə “hot-doq” yedi və dedi: “Aya sizdən əvvəl çatdıq, amma kolbasa düzəltməkdə siz bizdən irəlidəsiniz.”
Çərşənbə, 23 sentyabr 1959
Xruşşov Ayovanın Kun-Rapids şəhərinə gedərək fermer Rosvell Garst ilə görüşdü. Onlar ilk dəfə 1955-ci ildə, Garst SSRİ-də hibrid qarğıdalı toxumu və müasir gübrə istifadəsi haqqında mühazirələr oxuyarkən tanış olmuşdular. Garst minlərlə ton toxumunu SSRİ-yə satmış və “qarğıdalı ilə sülh” ideyasını təbliğ edirdi.
Xruşşov onun mexanikləşdirilmiş heyvan yemləmə sistemi və polad borularla sahə suvarma üsuluna heyran qaldı – bu üsullar ABŞ-da adi idi, amma SSRİ-də yox idi.
Səfər boyu çoxsaylı jurnalistlər və operatorlar onları izləyirdi. Mətbuat işçiləri qarğıdalı sahəsini tapdalayanda Garst əsəbiləşdi, onlara əşyalar atdı, hətta bir jurnalistin arxasına ayaq izi qoydu. Buna baxmayaraq Xruşşov Ayovanı səfərin “ən rahat hissəsi” adlandırdı.
Axşam – Xruşşov Pittsburqa uçdu.
Cümə axşamı, 24 sentyabr 1959
Gecəyarısı – Pittsburq meri Tomas Qallager Xruşşovu hava limanında qarşıladı və ona şəhərin simvolik açarını təqdim etdi. Xruşşov təşəkkür etdi və dedi: “Bu açarla yalnız icazə verdiyiniz qapıları açacağam, icazəsiz bir addım atmayacağam.”
Səhər – Şəhəri gəzərkən qadınların geyiminə diqqət yetirdi: “Qısa şort, cins şalvar və nazik paltar geyinmişdilər. Məncə bu, çox praktikdir.”
Metallurglar tətil etdiyindən bir çox zavodları görə bilmədi, amma Mesta Maşın Zavodunu ziyarət etdi.
Günorta – Nahar zamanı iqtisadiyyat, mədəniyyət və elm mövzularında danışdı. Lodja zarafatla dedi ki, nəhayət onu müşayiət etmək kimi “yorucu iş” bitir.
Xruşşov Vaşinqtona qayıdaraq Eyzenhauerlə görüşə hazırlaşdı.
Cümə və Şənbə, 25–26 sentyabr 1959
Camp David-də Eyzenhauer və Xruşşov silahsızlanma, Berlin məsələsi və ticarət barədə danışdılar. Onlar “ümumi silahsızlanma məsələsinin dünyanın qarşısında duran ən vacib məsələ” olduğunu qəbul etsələr də, konkret razılıq əldə olunmadı.
Bazar, 27 sentyabr 1959
Saat 14:00 – Xruşşov və Eyzenhauer Camp David-dən Vaşinqtona qayıtdılar.
Mətbuat konfransında Xruşşov jurnalistləri “səyahət yoldaşlarım, mənim sputniklərim” adlandırdı. Dedi ki, səfərdən “zənginləşərək” qayıdır və Eyzenhauerlə söhbətlər hər iki tərəfin bir-birini daha yaxşı anlamasına kömək edib.
Gecə – Xruşşov və heyəti Andrews Hərbi Hava Bazasında Moskvaya yola düşdü.

Əziz Əlibəyli
Politoloq