Sülhün dialoq və etimad körpüsü

Çoxtərəfli təhlükəsizliyə Bakı və Daşkəndin ortaq baxışı

Dünya sürətlə dəyişir və beynəlxalq sistem bu dəyişikliklərə adekvat cavab verməkdə çətinlik çəkir. SSRİ-nin süqutundan sonra yaranmış yeni beynəlxalq konfiqurasiyada baş verən hadisələr göstərir ki, uzunmüddətli sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin olunması üçün məsuliyyət daşıyan təşkilatlar – BMT, ATƏT və digər beynəlxalq qurumlar dəyişikliklər qarşısında əksər hallarda aciz qalırlar. Son 30 ildə bu təşkilatların islahatlara ehtiyacı barədə çox danışılıb, lakin əməli addımlar atılmayıb.

Bu təşkilatların dünyada baş verənlərə təsir imkanları getdikcə azalır, qlobal təhlükəsizlik məsələləri isə mürəkkəb xarakter alır. Siyasi, sosial-iqtisadi və regional ziddiyyətlərin yığılması uzunmüddətli münaqişə potensialını artırır. Belə bir şəraitdə preventiv diplomatiya yalnız nəzəri konsepsiya deyil, real və strateji ehtiyac kimi önə çıxır. Məhz bu formatda Özbəkistanın təşəbbüsü və Azərbaycanın prosesdə oynaya biləcəyi rol xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyevin 2027-ci ili Preventiv Diplomatiya ili elan etmək istəyi maraqla qarşılanıb. Bu ideya təsadüfi deyil və Daşkəndin son illər apardığı xarici siyasət kursunun məntiqi davamıdır. Özbəkistan regionda açıq dialoqa, mehriban qonşuluğa və qarşılıqlı etimada əsaslanan yeni siyasi mühit formalaşdırmağa çalışır. Mərkəzi Asiyada dövlətlərarası münasibətlərin sağlam əsaslar üzərində qurulması, regional inteqrasiyanın gücləndirilməsi və münaqişə risklərinin minimuma endirilməsi bu siyasətin əsas prioritetlərindəndir. Preventiv diplomatiya təşəbbüsü də məhz bu yanaşmanın beynəlxalq müstəviyə çıxarılması kimi qiymətləndirilir. Bu prosesdə Azərbaycanın mövqeyi və təcrübəsi örnəkdir.

Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan Qoşulmama Hərəkatının ən fəal və təşəbbüskar üzvlərindən biridir. Bakının 2019–2023-cü illərdə Hərəkata sədrliyi təşkilatın fəaliyyətində keyfiyyətcə yeni mərhələ açıb. Bu dövr Hərəkatın tarixində çoxsaylı təşəbbüslərlə yadda qalıb. Bunlardan biri də quruma üzv olan dövlətlərin Parlamentlər Şəbəkəsinin yaradılması idi. Prezident İlham Əliyev bu təşəbbüslə Beynəlxalq Parlamentlərarası İttifaqın 143-cü Assambleyasında çıxış etmişdi. Dövlətimizin başçısı bütün üzv dövlətlər tərəfindən dəstəklənən bu təşəbbüsü Azərbaycanda reallaşdırdı.

Azərbaycanın özünün keçdiyi mürəkkəb tarixi yol preventiv yanaşmaların əhəmiyyətini açıq şəkildə göstərir. Uzun illər davam edən münaqişə dövründə beynəlxalq ictimaiyyətin vaxtında və təsirli mexanizmləri işə sala bilməməsi problemin dərinləşməsinə, risklərin qalmasına səbəb oldu. Nəticədə münaqişənin həlli daha çətin və baha başa gəldi. Bu təcrübə təkcə regional deyil, qlobal miqyasda da dərs kimi dəyərləndirilə bilər. Azərbaycanın yaşadığı reallıq göstərdi ki, preventiv diplomatiya yalnız humanist çağırış deyil, həm də rasional və strateji zərurətdir.

Münaqişənin aktiv mərhələsi başa çatdıqdan sonra Azərbaycanın xarici siyasət gündəliyində postmünaqişə bərpası və dayanıqlı sülhün təmin edilməsi əsas yer tutdu. Bakının təhlükəsizlik anlayışının iqtisadi və sosial ölçüləri də əhatə etdiyini göstərir. Azərbaycan üçün təhlükəsizlik təkcə hərbi balans məsələsi deyil, eyni zamanda, qarşılıqlı asılılıq, iqtisadi inkişaf və regional inteqrasiya ilə sıx bağlıdır. Bu yanaşma preventiv diplomatiyanın mahiyyəti ilə üst-üstə düşür və münaqişələrin köklü səbəblərinin aradan qaldırılmasına yönəlir.

Bundan başqa, Azərbaycan Qoşulmama Hərəkatına sədrlik etdiyi dövrdə qurum, sadəcə, siyasi bəyanatlar platforması olmaqdan çıxararaq, beynəlxalq problemlərin müzakirə olunduğu və konkret mövqelərin formalaşdırıldığı təsirli mexanizmə çevirməyə çalışdı. Dövlətlərin suveren bərabərliyi, beynəlxalq hüququn selektiv tətbiqinin yolverilməzliyi, çoxtərəfli dialoqun gücləndirilməsi kimi prinsiplər Bakının sədrliyi dövründə Hərəkatın əsas xəttinə çevrildi.

Ölkəmizin cəmi 3 illik sədrliyi dövründə Qoşulmama Hərəkatına verdiyi impuls və təşkilatın beynəlxalq miqyasda artan nüfuzu dünya birliyinin Azərbaycana olan etimadının göstəricisidir. Məhz bu etimad sayəsində Azərbaycanın təşkilata sədrliyinin daha bir il müddətinə uzadılmasına dair qərar qəbul olundu. Bütün bunlar onu göstərir ki, Azərbaycan təşkilata sədrliyi dövründə 2019-cu ilədək amorf bir qurum kimi tanınan Qoşulmama Hərəkatını qlobal siyasətin ön cərgəsinə çıxarmağa və beynəlxalq təşəbbüslərin müəllifinə çevirməyə nail oldu.

Məhz bu nöqtədə Azərbaycan–Özbəkistan münasibətlərinin strateji xarakteri daha aydın görünür. Bu barədə XQ-yə açıqlama verən Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin aparıcı məsləhətçisi Roza Bayramlı bildirdi ki, hər iki ölkə xarici siyasətində çoxvektorluq və bloklardan kənarlıq prinsipini əsas tutur: “Bakı və Daşkənd hərbi-siyasi alyanslardan uzaq duraraq, strateji muxtariyyətini qorumağa çalışır və siyasi-diplomatik vasitələrə üstünlük verir. Bu oxşar yanaşma onların Qoşulmama Hərəkatı çərçivəsində birgə fəaliyyətini daha da asanlaşdırır. Özbəkistanın preventiv diplomatiya təşəbbüsü ilə Azərbaycanın bu sahədəki təcrübəsi bir-birini tamamlayır və sinerji yaradır.

Bundan başqa, Azərbaycan və Özbəkistan təkcə siyasi baxımdan deyil, həm də coğrafi və iqtisadi müstəvidə bir-birini tamamlayan ölkələrdir. Azərbaycan Cənubi Qafqazla Mərkəzi Asiya arasında mühüm nəqliyyat və kommunikasiya körpüsü rolunu oynayır. Orta Dəhliz layihəsi, Xəzər üzərindən tranzit imkanlarının genişlənməsi, regional logistika şəbəkələrinin inkişafı hər iki ölkənin maraqlarına cavab verir. Bu layihələr təkcə iqtisadi fayda gətirmir, eyni zamanda, qarşılıqlı asılılığı artıraraq münaqişə risklərini azaldan mühüm preventiv mexanizm funksiyası daşıyır.

Özbəkistanın Qoşulmama Hərəkatına sədrliyə hazırlaşması fonunda Azərbaycanın institusional təcrübəsi xüsusi dəyər kəsb edir. Bakı Hərəkatın iş mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi, onlayn və fövqəladə Zirvə görüşlərinin təşkili, qlobal çağırışlara operativ reaksiya verilməsi sahəsində təcrübə toplayıb. Bu təcrübənin Daşkəndlə paylaşılması, birgə təşəbbüslərin hazırlanması preventiv diplomatiya gündəliyinin konkret məzmunla zənginləşdirilməsinə xidmət edə bilər. Əsas məsələ bu təşəbbüslərin deklarativ səviyyədə qalmaması, real proqramlar və mexanizmlərlə dəstəklənməsidir”.

Ekspertin sözlərinə görə, Beynəlxalq sistemin getdikcə daha çox fraqmentləşdiyi, etimadın azaldığı bir dövrdə Azərbaycan və Özbəkistan kimi dövlətlərin əməkdaşlığı xüsusi əhəmiyyət daşıyır: “Ölkələrin ortaq baxışı göstərir ki, təhlükəsizlik yalnız güc balansı ilə deyil, dialoq, qarşılıqlı hörmət və inklüziv yanaşmalarla təmin oluna bilər. Qoşulmama Hərəkatının bu ruhda yenidən canlandırılması beynəlxalq münasibətlərdə konstruktiv alternativlərin mövcud olduğunu sübut edə bilər”.

Beləliklə, Özbəkistanın yeni təşəbbüsü və Azərbaycanın bu prosesdə fəal iştirakı qurumun gələcəyi üçün yeni perspektivlər açır. Bu əməkdaşlıq təkcə iki ölkənin milli maraqlarına deyil, beynəlxalq təhlükəsizlik arxitekturasının formalaşmasına xidmət edir. Bakı və Daşkəndin ortaq səyləri göstərir ki, müasir dünyada dayanıqlı sülhə aparan yol qarşıdurmadan deyil, vaxtında görülən tədbirlərdən, dialoqdan və qarşılıqlı etimaddan keçir. Preventiv diplomatiya məhz bu yolun əsas istiqamətlərindən biri kimi getdikcə böyük əhəmiyyət qazanır, iki ölkə arasında strateji əməkdaşlığın mərkəzi elementinə çevrilir.

Pünhan ƏFƏNDİYEV
XQ