Ucuza satın aldığımız ÖLÜM

Tezbazar, yaxud “fastfood” son illərin ən tələbatlı yeməyidir. İnkişaf etmiş ölkələrdən tutmuş küçə yeməklərinin çox dəbdə olduğu yerlərəqədər “fastfud” çox insanın seçimidir.

Mütəxəssislər onun faydadan çox ziyanının olması barədə illərlə xəbərdarlıqetmələrinə baxmayaraq, “fastfood” şəbəkələri azalmaqəvəzinə daha da artır. Bir çoxu bunu zamana qənaət etmək, digərləri daha ucuzluğu iləəlaqələndirir, nəticə isə dəyişmir. Bura çox sevdiyimiz dönərdən tutmuş ev üsulu olmayan kartof qızartmasına qədər çox şey daxildir.

Ucuzdur, amma öldürür

Şimali Karolina Universitetinin Tibb fakültəsinin alimləri yağlı qidaların vəfastfudların beyin fəaliyyətinə mənfi təsir göstərən mexanizm aşkar ediblər.

“Cümhuriyət” “New Atlas”-a istinadən yazır ki, onlar beynin pis qidalanmadanəziyyət çəkdiyini bilirdi, lakin müəyyən bir hüceyrə qrupunun bu qədər həssas olacağını gözləməyiblər. “Qlükoza mövcudluğu azaldıqda onların fəaliyyətini nə qədər tez dəyişdirdiyinə və bunun yaddaşı pozmaq üçün kifayət etdiyinə xüsusilə təəccübləndik", - tədqiqatçılar bildirib.

Bu hüceyrələr xolesistokinin-müsbət (CCK) interneyronlardır. Onlar yaddaşdan məsul olan beyin bölgəsi olan hipokampusda "tormoz" rolunu oynayır. Onların işi hipokampusun "iş atları" olan həyəcanvericipiramidal neyronların ritmik atəşini saxlamaqdır. Piramidal hüceyrələr həddindən artıq aktiv olduqda, məlumatın işlənməsi xaotik olur. Bununla belə, CCK-müsbət interneyronların həddən artıq yüklənməsi, əksinə, piramidal hüceyrə fəaliyyətini yatıra bilər vəhipokampusu yeni xatirələr yaratmaq vəmöhkəmləndirməkqabiliyyətindən məhrum edə bilər.

Siçanlar üzərində aparılan təcrübə yalnız dörd günlük yüksək yağlı pəhrizin beyində qlükoza mövcudluğunu azaltdığını ortaya qoyub. Bu, CCK-müsbət interneyronların həddindən artıq aktivliyinə səbəb oldu və sınaqlarda heyvanların yaddaşını pozub, hətta artıq çəki və ya diabet əlamətləri inkişaf etməmişdənəvvəl belə olur.

Bu prosesdəəsas rolu hüceyrələr tərəfindən istifadə olunan qlükoza miqdarını tənzimləyən zülal piruvat kinaz-M2 (PKM2) oynamışdır. Qlükoza çatışmazlığı olduqda, tarazlıq pozuldu və CCK-müsbət interneyronlar "overdrive" vəziyyətinə keçdi.

Tədqiqat heyvanlar üzərində aparılsa da, alimlər vurğulayırlar ki, yağlı qidaların, o cümlədən “fastfood”ların uzun müddət istehlakı demans vəAlzheimer xəstəliyi kimi ciddi xəstəliklərin inkişaf riskini xeyli artırır.

Bir testlə həqiqəti görün

Təhlükənin nəqədər yaxında olduğunu öyrənmək üçün sadə vasitələr var. Yeni bir araşdırmaya görə, qan və sidik testləri pəhrizinizin nə qədər işlənmiş qidalardan ibarət olduğunu müəyyən etməyə kömək edə bilər. Belə ki, orqanizm yüksək dərəcədə işlənmiş qida və içkiləri enerjiyə çevirən zaman əmələ gələn kimyəvi maddələr insanların qanında və sidikdə aşkarlana bilər.

Alimlər yeni müəyyən ediblər ki, metabolitlər kimi tanınan bu kimyəvi maddələrin müəyyən dəstləri insanın istehlak etdiyi ultra işlənmiş qida miqdarı iləəlaqəlidir.

Amerikanın Milli Xərçəng İnstitutunun metabolik epidemiologiyası üzrə tədqiqatçısı, baş elmi işçi EricaLoftfildin rəhbərlik etdiyi bir qrup yazıb ki, bu metabolitlərəəsaslanan tapıntılar "ultra emal edilmiş qida qəbulunun proqnozlaşdırılmasına imkan verir və ultra emal olunmuş qidanın insan sağlamlığındakı rolu haqqında yeni anlayışlar təmin edə bilər".

Bu yeni araşdırma üçün tədqiqatçılar ultra emal olunmuş qidalarla əlaqəli metabolitləri müəyyən etmək üçün 718  böyükdən qan və sidik nümunələrini, həmçinin qida gündəliklərini təhlil etdilər. Bu proses bir il çəkdi, iştirakçılar ilin əvvəlində, ortasında və sonunda qan nümunələrini təqdim etdilər.

Ümumilikdə, tədqiqatçılar qanda 191 metabolit və sidikdə təxminən 300 metabolit müəyyən etdilər ki, bu da ultra emal edilmiş qida istehlakı iləəhəmiyyətli dərəcədəəlaqələndirilir. Bunlardan qanda 28 metabolit və sidikdə 33 metabolit seçib, bir insanın nə qədər ultra emal olunmuş qida istehlak etdiyini təxmin etmək üçün daha dəqiq bir "hesab" kimi yararlanıblar. Tədqiqatçılar daha sonra laboratoriya təcrübəsində öz nəticələrini təsdiqləyiblər. 20 nəfərə iki fərqli pəhriz verdilər, onlardan biri 80% ultra emal olunmuş qidalar, digərində isə heç bir qida yoxdur. Hər bir şəxs iki həftəərzində hər bir pəhrizə riayət etdi, bundan sonra qan və sidik nümunələri toplanıb.

Nəticələr göstərib ki, müəyyən edilmiş metabolitlər həqiqətən də iştirakçıların əvvəlki iki həftəərzində istehlak etdikləri ultra emal olunmuş qida miqdarına uyğundur. Dörd nəfərdən ibarət kiçik bir qrup testlərin 30% və 80% ultra emal olunmuş qidaları ehtiva edən pəhrizləri də ayırd edə biləcəyini nümayiş etdirib.
Tədqiqatçılar deyirlər ki, bu cür testlər ultra emal olunmuş qidaların insan sağlamlığına təsirini anlamaq səylərində böyük kömək ola bilər.

İnsanı daha da qocaldır

Fin alimləri isə müəyyən ediblər ki, qidalanma vərdişləri hətta gənc yaşda da bioloji qocalma sürətinə təsir edə bilər. Jyvaskyla Universitetində vəGerontologiya Araşdırma Mərkəzində aparılan bir araşdırma “fastfood”, qırmızı və işlənmiş ət və şəkərli sərinləşdirici içkilərlə zəngin pəhrizlərin yaşlanmanı sürətləndirdiyini, meyvə və tərəvəzlərlə zəngin bir pəhrizin isə prosesi yavaşladığını göstərib.

Universitetin saytında bildirilir ki, insanın bioloji yaşı epigenetik saatla - gen aktivliyini tənzimləyən DNT metilasiyasında dəyişiklikləri təhlil edən xüsusi hesablama modelləri ilə müəyyən edilir. Yeni tədqiqatda 20-25 yaş arası 826 fərdi əkiz və 363 cüt əkiz iştirak edib. 55 qidanın istehlak tezliyinə dair sorğu anketi məlumatlarından istifadə edən elm adamları iştirakçıların pəhrizlərini bioloji yaşları ilə müqayisə ediblər.

Tədqiqatın aparıcı müəllifi, tədqiqatçı Suvi Ravi qeyd edir ki, fiziki fəaliyyət, siqaret çəkmə və bədən çəkisi kimi amilləri nəzərə alsaq belə, pəhriz hələ də qocalma sürəti ilə kiçik, lakin əhəmiyyətli bir əlaqə saxlayır.

Analizlər də bu prosesə genetik təsiri qiymətləndirməyə imkan verib. Məlum olub ki, uşaqlıq mühiti deyil, ortaq genetik fon pəhriz və qocalma arasındakı əlaqədəəsas rol oynayır. Lakin bu, genetik olaraq sürətlənmiş qocalmağa meylli olanlar üçün düzgün qidalanmanınfaydasız olduğu anlamına gəlmir.
Ravi vurğulayır:

"Sağlam qidalanma gənc görünüşün qorunmasında və yaşa bağlı xəstəliklərin qarşısının alınmasında mühüm amil olaraq qalır".

3 bəyaz ölümdən biri

“Fastfood”un tərkibində daha çox duz olur ki, bu da təhlükəli 3 bəyazdan biridir. 

Yüksək duz qəbulu təkcə böyrəkləri yükləmir, həm də beyində iltihaba və yüksək təzyiqə səbəb ola bilər. Bu, hipertoniyanın inkişafında təkcə duz qəbulunun deyil, beynin də oynaya biləcəyi mühüm rolu vurğulayır.

Kanadanın McGill Universitetinin mütəxəssisləri də daxil olmaqla bir araşdırma qrupu, yüksək duzlu pəhrizin beyinə necə təsir etdiyini və nəticədə yüksək təzyiqə kömək etdiyini araşdırdı. Araşdırmanın nəticələri “Neuron” jurnalında dərc olunub.

Tədqiqat yüksək duzlu qida ilə qidalanan siçovullar üzərində aparılıb. Tədqiqatçıların fikrincə, belə bir pəhriz çoxsaylı emal edilmiş qidalar, “fastfud” və kolbasalara əsaslanan insan pəhrizi ilə müqayisə edilə bilər.

Tədqiqatçılar yüksək duzlu pəhriz istehlakının beynin müəyyən bir bölgəsində immun hüceyrələrinin aktivləşməsi iləəlaqəli olduğunu və iltihab reaksiyasını tətiklədiyini aşkar etdilər. Bu, qan təzyiqini artırdığı bilinən vazopressin hormonunun sərbəst buraxılmasına səbəb olub.

Tədqiqatın müəllifi Maşa Praqer-Hutorski deyib:

"Hipertoniyanın beyində yarana biləcəyinə dair bu yeni sübut beyni hədəf alan müalicələrin inkişafına yol açır".

Tədqiqatçıların fikrincə, hipertansiyonlu insanların təxminən üçdə biri ilk növbədə qan damarlarına və böyrəklərə təsir edən ümumi dərmanlara cavab vermir.

Bu xəstələr üçün yeni araşdırma oyun dəyişdirici ola bilər.

Əgər beyin həqiqətən hipertansiyonun inkişafında mərkəzi rol oynayırsa, gələcəkdə onu hədəfləyən yeni müalicə üsulları hazırlana bilər. Komanda hipertoniyanın digər formalarında oxşar mexanizmlərin olub-olmadığını yoxlamağı planlaşdırır.

Nəticələr heyvan modellərindəəldə edilsə də, çox güman ki, oxşar mexanizmlər insanlarda da mövcuddur. Beləliklə, tədqiqat aydın nəticə çıxarır: orta miqdarda duz qəbulu qan təzyiqinin normal saxlanmasında mühüm amildir və beyin gələcəkdə hipertoniyanın daha effektiv müalicəsinin açarı ola bilər.
Duz qəbulunu azaltmaq üçün yemək bişirərkən duzu təzə otlar və ya ədviyyatlarla əvəz etmək tövsiyə olunur. Çips, hazır əriştə və ya kolbasa kimi yüksək işlənmiş qidalardan qaçınmaq da əhəmiyyətli bir töhfə verə bilər.

Hamı eyni cür düşünmür

Başqa bir araşdırma göstərib ki, həftədə üç porsiyadan çox kartof qızartması yemək 2-ci tip diabetin inkişaf riskini 20% artırır. Bu, Harvard Universitetinin

“The BMJ”-də dərc olunan 40 illik araşdırmasına əsasən də belədir.
Alimlər xroniki xəstəlikləri olmayan 205 000 amerikalı tibb işçisinin məlumatlarını təhlil ediblər. Digər yemək üsulları (qaynatma, bişirmə) diabetləəhəmiyyətli bir əlaqəsi olmayıb.

"Fransız qızartması digər bişirmə üsullarına nisbətən riski artırır. Tam taxıllara üstünlük verildiyi müddətcə kartof yeməkləri sağlam pəhrizin bir hissəsi ola bilər", - tədqiqatın rəhbəri professor ValterVillett qeyd edib.

Kartofun tam taxıl iləəvəz edilməsi şəkərli diabet riskini 4-8% azaldır. Ağ düyü isə xəstəliyin riskini bir qədər də artırır.

Gemotest laboratoriyasının eksperti, qastroenteroloqYekaterinaKaşux isə iddia edir ki, balanslaşdırılmış pəhriz və heç bir əsas sağlamlıq problemi olmadığı halda, ara-sıra “fastfood” istehlakı əhəmiyyətli zərər verməyəcək.
Halbuki “The Guardian”  uşaqların sadəcə beş dəqiqəlik zərərsiz qida reklamına baxdıqdan sonra gündəəhəmiyyətli dərəcədə daha çox kalori istehlak etdiyini yazır.

Araşdırma nəticəsində məlum olub ki, doymuş yağ, şəkər və duzda yüksək olan qidaların reklamını görən və ya eşidən gənclər orta hesabla iki dilim çörəyə bərabər olan 130 əlavə kalori istehlak edirlər.

Tədqiqat Mersisayddakı məktəblərdən 7-15 yaş arası 240 uşaq üzərində aparılıb.
İki ayrı vəziyyətdə onlara beş dəqiqəlik qeyri-ərzaq reklamı, ardınca isə qeyri-ərzaq reklamı göstərilib. Sonra onlara üzüm və ya şokolad kimi qəlyanaltılar, daha sonra isə müxtəlif ləzzətli, şirin və sağlam seçimlərdən ibarət nahar təklif edildi. Müəlliflər hesablayıblar ki, uşaqlar reklamlara baxdıqdan sonra qeyri-ərzaq reklamlarına baxandan sonra qəlyanaltılarda 58 kalori, naharda isə 73 kalori daha çox istehlak ediblər.

İspaniyanın Malaga şəhərində keçirilən Avropa Obezite Konqresində təqdim olunan araşdırma, həmçinin reklamların xüsusi qida məhsulları və ya ümumi “fastfood” markaları üçün olmasından asılı olmayaraq, kalori istehlakına təsirin eyni olduğunu göstərdi. Bu təsirə səsli videolar, sosial media yazıları, podkast reklamları, afişalar və ya bilbordlar kimi reklam növü təsir etməyib.

Deməli, hər şey olmasa da, çox şey bizə təhlükəni təlqin edir. Bacardıqca uzaq durmaq lazımdır.

Elnarə KƏRİMOVA
"Cebheinfo.az"

Problemlərinizi bizə yazın, şahidi olduğunuz hadisələri çəkib göndərin