Uşaqlıqdan başlayan “balla ölçülən həyat”... İmtahan sistemi gənclərin psixologiyasına necə təsir edir?

Azərbaycanda uşaqlar təhsilə başlar-başlamaz imtahan sisteminin sərt reallığı ilə tanış olurlar. Artıq ikinci sinifdən test tapşırıqları onların gündəlik həyatının bir hissəsinə çevrilib. Bu, sadəcə qiymətləndirmə üsulu deyil, uşağın psixologiyasına, özünə inamına və gələcək dünyagörüşünə yönəlmiş uzunmüddətli təzyiq formasıdır.

Test sistemi mahiyyətcə düşünməyi yox, cavab tapmağı öyrədir. Uşaq mətnin mənasını, hadisənin səbəbini, yaxud öz fikrini izah etməyi yox, doğru variantı seçməyi öyrənir. Bu, tədricən yaradıcı düşüncə qabiliyyətini zəiflədir. Psixoloqlar bildirirlər ki, davamlı test tapşırıqları ilə işləyən uşaqlar tənqidi düşünmədən, sadəcə cavab yönümlü yanaşmaya alışır. Yəni onlar oxumaq üçün deyil, imtahanı keçmək üçün öyrənirlər.

İkinci sinifdən “kim daha çox bal yığacaq?” yarışının içində olan uşaq, hələ 8-9 yaşında başqaları ilə müqayisə mədəniyyətinə öyrəşir. Valideynlər “filan uşağın nəticəsi səndən yüksəkdir” deyəndə, uşaq artıq özünü dəyərsiz hiss etməyə başlayır. Beləcə, təhsil motivasiyası “öyrənmək istəyi” deyil, “məğlub olmamaq qorxusu”na çevrilir. Bu, illər keçdikcə xroniki gərginlik, özünəinam itkisi və emosional tükənmə ilə nəticələnir.

Azərbaycan ailələrində imtahan nəticələri çox vaxt uşağın ağlı, tərbiyəsi və gələcəyi ilə eyniləşdirilir. Halbuki səhv öyrənmənin bir hissəsidir. Amma bizim sistemdə səhv “rüsvayçılıq” sayılır. Nəticədə gənclər risk etməyi, sərbəst düşünməyi, yeni ideya deməyi qorxulu sayırlar, çünki uşaqkən hər səhv cavab cəza ilə ölçülüb.

Təhsil üzrə mütəxəssislər bildirirlər ki, imtahan mərkəzli sistem uzunmüddətli stress yaradır. Yuxusuzluq, narahatlıq, depressiya halları, xüsusən 9 və 11-ci sinif şagirdləri arasında artıb. Bəziləri imtahandan sonra belə “boşluq sindromu” yaşayır, yəni məqsədi imtahan idi, keçəndən sonra “indi nə olacaq?” sualına cavab tapa bilmir. Digərləri isə imtahan nəticəsinə görə özünü dəyərsiz hiss edir, halbuki ballar insan dəyərini ölçmür.

Skandinaviya ölkələrində, xüsusən Finlandiyada uşaqlar 16 yaşa qədər ümumiyyətlə test imtahanlarına cəlb edilmir. Orada əsas məqsəd öyrənməyə maraq oyatmaqdır, yoxsa nəticə toplamaq deyil. Uşaqlar komandada işləməyi, fikir bildirməyi, emosiyalarını idarə etməyi öyrənirlər. Bizdə isə sistem uşaqları rəqəmlə ölçür, fikirlə deyil. Beləliklə, “dərsini bilən” çoxdur, amma özünü tanıyan azdır.

İmtahanlar lazımdır, amma həyatın mərkəzinə çevrilməməlidir. Uşaq məktəbi “imtahan məntəqəsi”, müəllimi “bal verən şəxs”, özünü isə “cavab axtaran varlıq” kimi görməməlidir. Təhsil sistemi uşaqlara öyrətməlidir ki, məğlubiyyət son deyil, səhv rüsvayçılıq yox, bilik yadda saxlamaq deyil, anlamaqdır.

Leyla Mirzə, Bizimyol.info