Vaşinqton masası: Avrasiyanın geosiyasi memarlığında yeni mərhələ

Azərbaycanın yüksələn regional çəkisi, Orta Asiyanın yenidən mövqelənməsi və Rusiyanın daralan təsir zonası

2025-ci ildə Vaşinqtonda baş verən iki ardıcıl diplomatik hadisə – Prezident İlham Əliyevin 8 avqust tarixli Ağ Ev görüşü və 7 noyabr tarixində Orta Asiya liderlərinin Donald Tramp tərəfindən kollektiv şəkildə qəbul edilməsi – Avrasiyanın geosiyasi memarlığında yeni mərhələnin başlandığını göstərdi.

Bu proses təkcə Azərbaycan və Orta Asiya ölkələri üçün deyil, həm də Rusiya üçün ciddi strateji nəticələr doğuracaq. Vaşinqtonun ardıcıl addımları regionda tarazlıq mexanizmlərini yenidən qurur və Moskvanın illərlə saxladığı “yaxın xaric” doktrinasını faktiki olaraq etibarsızlaşdırır.

Burada bu prosesin siyasi, enerji, təhlükəsizlik və tranzit ölçülərinə ayrı-ayrılıqda baxmağa cəhd edəcəm.

1. İlham Əliyevin Ağ Ev görüşü: yeni geosiyasi pivot

2025-ci il 8 avqust görüşü Vaşinqton–Bakı xəttində adi ikitərəfli diplomatik hadisə deyildi. Bu görüşün strateji mahiyyəti üç əsas kontekstdə ortaya çıxır:

Azərbaycan artıq Cənubi Qafqazın sabitlik mərkəzidir. 2020-ci il müharibəsindən sonra regionda siyasi sabitlik yalnız Bakının idarə etdiyi təhlükəsizlik balansı üzərində mümkün olmuşdu. ABŞ üçün bu, Cənubi Qafqazda etibar edilə biləcək yeganə regional aktyorun kim olduğunu təyin etdi.

Bizim ölkə Orta Dəhlizin aparıcı ölkəsinə çevrilib. Çin–Mərkəzi Asiya–Xəzər–Azərbaycan–Türkiyə xətti olan Orta Dəhliz XXI əsrin Avropa–Asiya ticarət axını üçün əsas alternativ marşrutdur. Bu xəttin işləməsi Bakının nəzarətində olan enerji və logistika infrastrukturundan asılıdır.

Enerji təhlükəsizliyində əsas tərəfdaş Azərbaycandır. Cənub Qaz Dəhlizinin real sahibi və operatoru kimi Azərbaycan Avropanın enerji təhlükəsizliyində kritik rol oynayır. İlham Əliyev və Trampın görüşü bu rolun Vaşinqton tərəfindən strateji səviyyədə tanınmasıdır.

Bu görüşdən sonra ABŞ-ın Orta Asiyaya yönəlməsi məhz Azərbaycanın iştirakı ilə qurulan geosiyasi düzənə söykənəcək.

2. Orta Asiya liderlərinin Vaşinqtonda toplanması: yeni siyasi konfiqurasiya

8 avqust görüşündən dərhal sonra ABŞ Prezidenti Donald Tramp Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Tacikistan və Türkmənistan liderlərini Ağ Evdə bir masa ətrafında topladı.

“C5+1” formatı tarixində ilk dəfə Prezident səviyyəsində və Ağ Evdə baş tutması ilə seçilirdi.

ABŞ-ın məqsədi Vaşinqtonun bu addımını aşağıdakı strateji hədəflərə yönəltməkdir:

Moskva və Pekinin təsirini balanslaşdırmaq;
Orta Dəhlizi genişləndirmək və təhlükəsizliyini təmin etmək;

Enerji resurslarında Rusiya marşrutlarını kənarda qoymaq;

Regiondakı siyasi sabitliyi NATO-nun geniş Avrasiya konsepsiyasına inteqrasiya etmək.

Liderlərin çıxışlarında 

Tokayev iqtisadi modernləşmə və enerji marşrutlarının diversifikasiyasını;

Mirziyoyev regional liberallaşmanı;

Japarov təhlükəsizlik risklərini;

Rəhmon sərhəd təhlükəsizliyini;
Berdimuhamedov isə qaz-nəqliyyat dəhlizlərini gündəmə gətirdi;

Bu çıxışlar Vaşinqtonun regionu artıq vahid geosiyasi aktor kimi qəbul etdiyini göstəririr.

3. Azərbaycanın regiondakı mövqeyinə təsirləri

Orta Asiya liderlərinin Vaşinqtonda toplanması Azərbaycana bir neçə strateji nəticə qazandırır:

Bakı Orta Dəhlizin siyasi mərkəzinə çevrildi. Regionun ABŞ-la dialoqu faktiki olaraq Azərbaycan üzərindən yenidən qurulur. Bakı həm Xəzərin qərb qapısıdır, həm də Orta Asiya ilə Qərb arasında əsas tranzit ölkəsidir.

Enerji diplomatiyasında Azərbaycanın çəkisi artır. Transxəzər layihəsinin gündəmə gəlməsi Azərbaycanı həm Orta Asiya qazının, həm də aşağı karbon infrastrukturunun keçid marşrutu edir.

Təhlükəsizlik arxitekturasında Bakı həlledici rol oynayır. ABŞ regiona yeni təhlükəsizlik mexanizmləri tətbiq edərkən Cənubi Qafqazda balans yaradan yeganə ölkə kimi Azərbaycandan istifadə edir.

4. Rusiya üçün nəticələr: daralan təsir zonası

Vaşinqtonun ardıcıl addımları Rusiyanın postsovet məkanındakı təsir üstünlüyünə ciddi zərbə vurdu. Moskvanın “Yaxın xaric” doktrinasının sonu gəldi. Orta Asiya ölkələrinin Kremlin icazəsi olmadan ABŞ-la bərabərhüquqlu masa arxasında oturması Rusiyanın imperiya iddiasının zəifləməsinin açıq göstəricisidir.

Enerji monopoliyasının dağılması ilə Azərbaycan üzərindən yeni marşrutlar Moskvaya qarşı enerji rıçaqlarını zəiflədir. Orta Asiya qazının Transxəzər yolu ilə Cənub Qaz Dəhlizinə inteqrasiyası Rusiyanın ən böyük geosiyasi alətini sıradan çıxarır.

KTMT nüfuzdan düşərək, lüzumsuz bir qurum durumuna düşdü. Qazaxıstan, Qırğızıstan və Tacikistanla bağlı böhranlarda KTMT-nin passivliyi Rusiyanın təhlükəsizlik təminatçısı kimi rolunu zatən heçə endirmişdi.

Orta Dəhliz isə Rusiyanı iqtisadi xəritədən kənara atır. Yeni tranzit marşrutu Rusiyanı Avrasiya ticarət modelindən təcrid edir. Bu proses Kreml üçün strateji məğlubiyyətdir

Orta Asiya liderlərinin Qərbə tərəf yön dəyişdirməsi sadəcə Avrasiya üçün deyil, ümumən dünya fövqəladə dərəcədə böyük hadisədir. Liderlərin ABŞ-la danışıqlarda istifadə etdiyi daha sərbəst və bərabərhüquqlu dil Moskvanın mümkün təsirinin azalmasını simvolizə edir.

Nəticə etibarı ilə mərkəzində Azərbaycanın yer aldığı yeni Avrasiya nizamı hələ çox danışılıb müzakirə olunacaq. 2025-ci ilin avqust və noyabr aylarında baş verən iki Vaşinqton görüşü Avrasiyada yeni reallıq yaratdı:

Azərbaycan Şərq–Qərb dəhlizinin mərkəzi kimi yüksəldi;
Orta Asiya Moskvanın orbitindən qismən çıxaraq Qərblə balanslı əməkdaşlıq modelinə keçdi;
Rusiya enerji, hərbi-siyasi və tranzit üstünlüklərinin böyük hissəsini itirməyə başladı;
ABŞ isə regionda yeni strateji mövqeləndirmə həyata keçirdi.

Bu proses göstərir ki, Avrasiyanın XXI əsr geosiyasi xəritəsi artıq tək bir qütb üzərində deyil, Bakı–Ankara–Vaşinqton oxu üzərində formalaşır.

Azərbaycan bu yeni düzənin əsas oyunçularından birinə çevrilir, həm də təkcə Cənubi Qafqazda yox, bütün Mərkəzi Avrasiya məkanında.