Xəzər dənizində suyun azalma dinamikası ciddi narahatlıq doğurur

Son illər Xəzər dənizinin səviyyəsinin azalması, suyun sürətlə geri çəkilməsi müşahidə edilir. Su səviyyəsinin azalması ilə sahilyanı torpaq ərazilərin sahəsi də genişlənib. Xəzərin səviyyəsi 1990-cı illərin ortalarından etibarən azalmağa başlayıb.

İqlim dəyişikliyi Xəzər dənizinə təsir edən əsas amillərdən biridir. Son onilliklərdə bölgədə hava temperaturu artıb, bu da buxarlanmanı artıraraq su səviyyəsinin azalmasına səbəb olub. Xüsusilə yay aylarında yüksək temperatur səbəbilə buxarlanma həddindən artıq çox olur.

Xəzərə tökülən əsas çaylardan biri olan Volqa çayı Xəzərin su balansında həlledici rol oynayır. Lakin bu çayın məcrasında tikilən su anbarları və sənaye istifadəsi su axınını azaldır. Eyni zamanda Kür çayı da son illərdə az su gətirir ki, bu da Xəzərin cənub və cənub-qərb sahillərinə mənfi təsir göstərir.

Sənaye və kənd təsərrüfatı məqsədilə suyun həddindən artıq istismarı, xüsusilə çay mənbələrindən çoxlu su götürülməsi Xəzərin qidalanma balansını pozur. Bundan başqa, Xəzərin ətrafında aparılan neft-qaz çıxarma işləri də ekologiyaya dolayısı ilə təsir göstərir.

Xəzər dənizinin səviyyəsinin azalması sadəcə bir coğrafi problem deyil - bu, ekosistemlərin məhvi, iqtisadi itkilər və sosial problemlər deməkdir. Elmi tədqiqatların və dövlətlərarası əməkdaşlığın artırılması ilə bu prosesin qarşısını almaq hələ də mümkündür. Gecikmədən tədbir görmək isə bu günümüzün və gələcəyimizin məsuliyyətidir.

H.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun Xəzər dənizi sahilləri və dibinin geomorfologiyası şöbəsinin müdiri, coğrafiya üzrə elmlər doktoru, professor Əmir Əliyev bildirib ki, Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin azalmasının əsas səbəblərindən biri Volqa çayından dənizə tökülən suyun az olmasıdır. Ə.Əliyev son günlər mətbuatda Xəzərin əsas su mənbəsi olan Volqa çayının üzərində bəndlərin tikilməsinin dənizdə suyun səviyyəsinin azalmasına səbəb olduğu ilə bağlı məsələyə də münasibət bildirib: "Düşünürəm ki, bu, çox da təsir etmir. Xəzərin səviyyəsi artıb-azalan zamanlarda da tikililər orada olub".

Onun sözlərinə görə, son müşahidələrə görə, hazırda Xəzərdə suyun enmə dövrü yaşanır, son 20-25 ildə təxminən 30 faizə qədər suyun səviyyəsi azalıb: "1837-ci ildən Xəzər dənizində müşahidələr aparılır. 1930-cı ilə qədər Xəzərdə suyun səviyyəsi az stabil olub. 1930-1978-ci ilə qədər isə 3,2 metr azalma müşahidə edilib, bundan sonra isə 1995-cı ilə qədər Xəzərdə suyun səviyyəsi 2,5 metrə qalxıb. 1996-cı ildən bu günədək Xəzərin səviyyəsi 2,3 metr aşağıdır və bu, davam edir. Əsas səbəb isə Xəzərdə su balansının dəyişməsidir. Xəzər dənizi qapalı su hövzəsidir, əsasını Xəzərə tökülən çaylar təşkil edir. Lakin qlobal iqlim dəyişmələri səbəbindən Xəzərdə temperatur artıb və buxarlanma prosesi sürətlənib. Həmçinin dənizin hövzəsinə tökülən çaylarda suyun səviyyəsinin azalması buna təsir edir. Son 20-25 ildə təxminən 30 faizə qədər suyun səviyyəsi azalıb".

Coğrafiya İnstitutunun rəsmisi vurğulayıb ki, Xəzərin səviyyəsinin dəyişməsində müəyyən periodiklik var. Təxminən dənizdə suyun səviyyəsi 100-150 il enir, sonra artım dövrü başlayır: "1805-1810-cu illərdə Xəzərdə suyun ən böyük səviyyəsi qeydə alınıb. 2040-2050-ci ilədək də dənizin səviyyəsinin 1-1,5 metr azalmasını görəcəyik. Son 4 min ildə bu periodik dövr 8 dəfə təkrarlanıb".

Professor əlavə edib ki, Xəzərdə suyun səviyyəsi artan dövrdə - 1995-ci ildə Azərbaycanda təxminən 50 min hektar ərazi su altında qalıb. 1 sm qalxanda isə 100 hektar ərazi su altında qala bilir. İndi isə əks proses gedir. Təxminən 40 min hektar ərazi su altından çıxıb. Bu proses əsasən cənub zonasında, Abşeron rayonunda baş verir: "Son 3 ildə aparılan monitorinqlər göstərir ki, Xəzərin enmə səviyyəsinin sürəti azalıb. İldə 25-30 sm azalma müşahidə edilirdisə, indi 15-17 sm-dir. Xəzər əvvəkli səviyyəsinə yenə qayıdacaq. Sadəcə Xəzərin qayda-qanununa əməl etməklə adaptasiya tədbirləri görmək lazımdır".

Ekoloq Qorxmaz İbrahimovun dediyinə görə, Xəzər dənizi quruyarsa, çox böyük ekoloji faciə baş verəcək. İqlim dəyişiklikləri ilə bağlı olan müxtəlif səbəblər var. Xəzərin su daşıyıcılarının iqlim dəyişikliyinə görə suvarmaya cəlb olunması, istilənmə və buxarlanmanın artması, yağıntıların azalması bu sıraya daxildir: "Xəzərdə enmə-qalxma amplitudasını hər zaman görmüşük. Əgər Xəzəryanı dövlətlərin onun qorunması ilə bağlı səmimi bir planı varsa, məsələ qaydasına düşər. Dəniz təkcə ölkəmizə məxsus deyil. Dünyanın qapalı hövzəsi və ən böyük gölüdür. Bu gölü xilas etmək barədə təkcə biz yox, bütün beynəlxalq təşkilatlar düşünməlidir. Əlbəttə, belə bir dənizi itirmək çox kədərli hal olardı. Mən heç də o fikirdə deyiləm ki, Xəzər dənizi yox olub gedəcək. Amma "Xəzər quruyarsa, ərazimiz artar", - deyə düşünənlər cahil insanlardır. Birincisi, Aral gölünün qurumasına nəzər salsaq, görərik ki, oradakı canlılar, təsisatlar və biomüxtəliflik məhv olub. Bu bir yana, bir də insanlar köç edir, yaşaya bilmirlər. Çünki duzlu səhraya çevrilən yerdən ancaq xəstəlik yayılır. Hazırda Urmiya gölü də qurumaqdadır. Göl quruyur və ətrafa zəhər saçır .Azərbaycan ərazisinin artacağını deyən insanlara demək istəyirəm ki, Xəzər dənizi quruyarsa, ancaq zəhər saçacaq. Əlimizdə olan torpağın dəyərini bilirik ki, Xəzərin altından çıxıb 100, bəlkə 500 il sonra münbit torpağa çevriləcək ərazini də səmərəli istifadə etməyi düşünək? Xəzər qurusa, çox böyük ekoloji fəlakət meydana gələr. Təkcə biz yox, bütün dünya bu hadisədən təsirlənər". 

Xəzər dənizində suyun azalması, ətraf mühitinin bugünkü vəziyyəti və dəniz səviyyəsinin enmə dinamikası ciddi narahatlıq doğurur. Çünki dəniz səviyyəsi nə qədər tez dəyişirsə, onun nəticələri bir o qədər ağır olur. Xəzər dənizinin səviyyə tərəddüdləri sahilboyu zonaların vəziyyətinə və iqtisadiyyatın dənizlə bağlı olan bir sıra sahələrinə - balıqçılıq, dəniz nəqliyyatı, limanların fəaliyyəti, tikinti kimi müxtəlif sektorlara, eləcə də sahil zonasında yaşayan əhaliyə təsir göstərir. Hesab edilir ki, 2050-ci ilə qədər Xəzərin səviyyəsinin enmə ehtimalı böyükdür".

Xəzərin səviyyəsinin həm qalxması, həm də aşağı düşməsi böyük kataklizmlərə səbəb ola bilər. Hazırda Xəzərin səviyyəsinin aşağı düşməsi onun sahəsinin azalmasına səbəb olur. Misal üçün, ən pis proqnozu götürək: səviyyə 18 metr aşağı düşəcəyi halda, Xəzərin səthi 3-də 1-i qədər azalacaq. Bu o deməkdir ki, Xəzərətrafı quru ərazilər xeyli artacaq. Burada da 5 Xəzəryanı dövlət var və bu quru torpağın bölünmə məsələsində siyasi problem yarana bilər. Bu, siyasi aspektdir. Ekoloji aspektdən götürsək, Xəzərin səviyyəsinin aşağı düşməsi duzluluğun artması deməkdir. Duzluluğun artması orada yaşayan canlıların həyat şəraitini dəyişəcək. Yəni ekosistem dəyişdiyi kimi, biomüxtləliflik də dəyişəcək. Xəzərdə yaşayan canlılar üçün qeyri-münbit şərait yaranacaq. Digər tərəfdən, səviyyənin aşağı düşməsi ilə suyun səthinin daha çox qızması bir çox balıqların yaşaması üçün çətin olacaq. Çünki isti suda oksigenin həll olunması çətinləşir və buxarlanma ilə atmosferə gedir. Ötən il Xəzərdə kefal balıqlarının kütləvi məhvinin şahidi olduq. Həmin balıqlar oksigen azlığı nəticəsində məhv olmuşdu. Təsəvvür edin ki, bu problem get-gedə kəskinləşəcək. Bu da biomüxtəlifliyin pozulmasına gətirib çıxaracaq. Eyni zamanda gəmiçilikdə problem yaranacaq. İndi Bakı buxtasındakı dəniz limanında artıq böyük problemlər yaranıb və iri gəmilər ora yan ala bilmirlər. Ona görə də, daim qazıntı işləri gedir və dərinləşdirirlər ki, gəmilər sahilə yan ala bilsin. Əgər iddia edildiyi kimi, Xəzərin səviyyəsi 9-18 metr aşağı düşəcəksə, dənizin şimalı tamamilə quruyacaq. Çünki şimali Xəzərin orta dərinliyi 5 metrdir. Biz səviyyənin 9-18 metr aşağı düşməsindən danışırıqsa, deməli, şimali Xəzər artıq yoxdur. Şimali Xəzər yoxdursa, onda biz Volqa çayı vasitəsilə okeana necə çıxacağıq? Belə olduğu halda küllü miqdarda vəsaitlə Volqa çayına axını təşkil etmək lazımdır ki, oradan gəmilər hərəkət edib dünya okeanına çıxa bilsin. Bundan başqa, dəniz çay məcrasından xeyli aralı düşəcək. Təsəvvür edin ki, Kür bir xeyli axmalıdır ki, gedib Xəzərə tökülə bilsin. Burada balıqların miqrasiyası məsələsində də problem yaranacaq. Misal üçün, qızıl balıq şirin suda kürü tökür, sonra dənizə qayıdır. Artıq bu balans da pozulur. Başqa bir ekoloji aspekt nədən ibarət ola bilər? Hazırda Urmiya gölü quruyur və bu göl Xəzərdən qat-qat duzludur. İndi gölün suyu quruyub və düz torpağın səthində qalıb. Bir az külək əsən kimi həmin duzu hər tərəfə yayır. Bu da ilk növbədə insan orqanizminə zərər vurur. Münbit torpaqlardakı əkinlərə mənfi təsir göstərir. Xəzərin səviyyəsi 18 metr aşağı düşsə, geniş ərazilərdə nəhəng duz təpələri yaranacaq. Bu da ətraf ərazilərdə yaşayışı dözülməz vəziyyətə gətirib çıxara bilər. Bu baxımdan biz arzulamalıyıq ki, proqnozlar özünü doğrultmasın.

Akademik Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun İqlim şöbəsinin aparıcı elmi işçisi Həsən Nəbiyev qeyd edib ki, Xəzər dənizinin səviyyə tərəddüdlərinə Günəş aktivliyi və atmosfer sirkulyasiyası da təsir edir: "Bir təsnifat var və orada E, V, W və C prosesləri ayrılır. V və W prosesləri Qərbdən gələn hava kütlələrinin üstünlük təşkil etməsidir. E və C isə meridianal proseslərdir. Xəzər dənizinin səviyyəsini tədqiq etmək üçün həmin təsnifatdan istifadə etdik. Məlum oldu ki, V proseslərinin artması, yəni Qərbdən gələn hava kütlələrinin üstünlük təşkil etməsi Xəzər dənizinin səviyyəsinin artması ilə uyğunlaşır. Dənizin səviyyəsinin enməsi E proseslərinin - meridianal proseslərin artması ilə üst-üstə düşür. Nə qədər ki, meridianal proseslər davam edəcək, Xəzərin enməsi də davam edəcək. Proqnoza görə, 2050-ci ilə qədər E və C prosesləri üstünlük təşkil edəcək. O zamana qədər Xəzər dənizinin səviyyəsinin enməsi ehtimalı böyükdür. 2050-2052-ci ildən sonra V proseslərinin təkrarlanması ehtimalı var. Bundan sonra Xəzərin səviyyəsində qalxmaları müşahidə etmək olar. Bu onu göstərir ki, Xəzərin səviyyəsində tərəddüdlər Günəş aktivliyi və atmosfer sirkulyasiyası ilə də əlaqəlidir. Təbii ki, burada digər amilləri də nəzərə almaq lazımdır".

Sevinc QARAYEVA