Yaponiya Mərkəzi Asiya uğrunda mübarizəyə qoşulur BAXIŞ BUCAĞI

Tokioda Mərkəzi Asiya-Yaponiya Dialoqunun (C5+1) birinci sammiti baş tutub. Baş nazir Sanae Takaichinin regionun beş ölkəsinin dövlət başçıları ilə görüşü Tokionun Mərkəzi Asiyadakı ambisiyalarını bir daha təsdiqləyən əlamətdar Tokio Bəyannaməsi və biznes təşkilatları arasında geniş sazişlər paketinin imzalanması ilə yekunlaşdı. Yaponiya növbəti beş il ərzində regionda 3 trilyon yen (təxminən 20 milyard dollar) dəyərində bir sıra biznes layihələri həyata keçirmək niyyətindədir. Bununla belə, regionda qlobal güclər arasında artan rəqabət Yaponiyanın diplomatik uğurlarını uzunmüddətli strateji hökmranlığa çevirmək qabiliyyətini sual altına qoyur.

2025-ci il C5+1 formatı - Mərkəzi Asiya-Yaponiya sammiti ilə yekunlaşacaq. İl ərzində Aİ, Çin, Rusiya, ABŞ və İtaliya ilə oxşar sammitlər keçirilib. Cənubi Koreya indi 2026-cı il üçün dövlət başçılarının sammitini elan edərək formata maraq göstərib. Bu dinamik müstəqil regional tərəfdaş kimi Mərkəzi Asiyaya marağın artdığını və formatın özünün institusional güclənməsindən xəbər verir. Bu yaxınlarda keçirilmiş sammit Pekində açıq-aşkar gərginliyə səbəb olan həqiqət anı idi. Bu görüş təkcə Yaponiyanın 5+1 formatını qlobal gündəliyə inteqrasiya etdiyini xatırlatmaqla yanaşı, həm də regionun yeni statusunu qəti surətdə möhkəmləndirdi. Bu gün aparıcı qlobal güclər, o cümlədən Yaponiya Mərkəzi Asiya oyunçularının xeyrinə fəal şəkildə rəqabət aparır. Çinin regiondakı fəaliyyətini hər zaman yaxından izləyən Tokio passiv müşahidəçilikdən geniş ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq strategiyasına keçir. Bu, nadir torpaq metallarından başqa, Mərkəzi Asiya ölkələrinin Yaponiyaya çox az təklif etməsinə baxmayaraq. Eyni zamanda, Tokionun strateji marağı göz qabağındadır: Pekinin Avrasiyanın mərkəzində dominant təsirini minimuma endirmək.

Yaponiya region üçün bəzilərinin daha güclü iqtisadi və siyasi kartları olan digər geosiyasi oyunçularla rəqabət aparmağa hazırdır. Yaponiyanın nə ABŞ, nə Rusiya, nə də Çində olmayan bir mühüm üstünlüyü var. O, tarixinə baxmayaraq, imperiya komplekslərinin yükü altında olmayan və birinci skripka oynamağa cəhd etmədən, Orta Asiya ölkələri ilə bərabərhüquqlu dialoqa hazır olan innovativ dövlət kimi güclü reputasiyaya malikdir. Mərkəzi Asiya ölkələri üçün Yaponiya ilə əməkdaşlıq, siyasi və digər geopolitik münasibətlərdə əla siyasi oyunçu ola bilər.

Öz növbəsində, Mərkəzi Asiya ölkələri öz prioritetlərini aydın şəkildə ifadə ediblər. Onların strategiyası enerji infrastrukturunun modernləşdirilməsindən və nəqliyyat dəhlizlərinin inkişaf etdirilməsindən tutmuş yaşıl texnologiyaların tətbiqinə və karbonsizləşdirməyə kimi kritik sektorlarda Yaponiya innovasiyalarına olan tələbata əsaslanır. Əməkdaşlıq konsepsiyası regiona resurs ixracından yüksək əlavə dəyərli məhsulların istehsalına keçməyə imkan verən “texnologiya müqabilində xammal” praqmatik düsturuna əsaslanır.

Məsələn, Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomart Tokayev rəqəmsallaşma və təhsili Tokio ilə tərəfdaşlığın təməli adlandırıb. Baş nazir Sanae Takaiçi ilə danışıqlar zamanı Tokayev vurğulayıb ki, Qazaxıstan “rəqəmsal ölkə”yə çevrilməyə doğru inamla irəliləyir və bunu Alem.ai süni intellekt mərkəzinin açılması və Amerika texnologiyası əsasında superkompüterlərin buraxılması ilə nümayiş etdirir. O qeyd edib ki, gələn il respublika sənayedən sosial sahəyə qədər hər şeyi əhatə edəcək Rəqəmsal Qazaxıstan strategiyasına start verəcək. Tokayev Yaponiyanın texnoloji inkişaflarını yüksək qiymətləndirərək, onların etibarlılığını və yüksək texnoloji təkmillik səviyyəsini vurğulayıb. Qazaxıstan Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Yaponiya arasında süni intellekt sahəsində tərəfdaşlıq üçün yeni formatın işə salınmasını nəzərdə tutan Tokio Təşəbbüsünü dəstəkləyib. O, qurulmuş beynəlxalq ekosistemi və lazımi institusional resursları ilə öyünən Astana Hub və Alem.ai mərkəzindən bu platforma üçün infrastruktur bazası kimi istifadə etməyi təklif edib. Danışıqlardan sonra tərəflər ümumi dəyəri 4 milyard dollara yaxın olan 40-dan çox kommersiya sazişi imzalayıblar.

Özbəkistan və Yaponiya “genişləndirilmiş strateji tərəfdaşlıq” səviyyəsinə çatıb. Prezident Şavkat Mirziyoyevin qeyd etdiyi kimi, baş nazir Sanae Takaichi ilə danışıqlar zamanı gələcək onilliklərə istiqamətlənmiş əməkdaşlığın təməli qoyuldu. Prioritetlərə yaşıl enerji, İT sektoru, sənayenin dərin karbonsuzlaşdırılması və kritik minerallar üzərində birgə iş daxildir. Yaponiya Özbəkistanı iqtisadi təhlükəsizliyinin, xüsusən də uran tədarükü məsələlərində əsas qarantı kimi görür.

Özbəkistan sammit üçün hazırlanmış bütün əməkdaşlıq layihələri portfelini, dəyəri 12 milyard dollardan çox olan sənədlər paketini həyata keçirməyi gözləyir. Bu layihələri inkişaf etdirmək üçün Özbəkistan lideri Səmərqənd vilayətində Yaponiya standartlarına uyğun fəaliyyət göstərən birgə investisiya platforması və unikal iqtisadi zonanın yaradılmasını təklif edib. Gələn il Səmərqənddə iki ölkənin regionlarının birinci forumunun keçirilməsi planlaşdırılır.

Baş nazir Sanae Takaichi Yaponiyanın Özbəkistanın davamlı iqtisadi artımına verdiyi dəstəyin bir hissəsi olaraq heyvandarlığın inkişafı üçün yen kreditləri, tibbi avadanlıqların alınması üçün qrantlar və mikro, kiçik və orta müəssisələrin maliyyəyə çıxışını yaxşılaşdırmaq üçün özəl investisiyaların maliyyələşdirilməsini qərara aldığını açıqlayıb.

Tacikistan logistika və nəqliyyat kommunikasiyalarının inkişafında maraqlıdır və Yaponiyanı ölkənin şimal və cənub sərhədyanı rayonlarında tranzit yük daşımalarını inkişaf etdirmək üçün logistika və aqrologistika komplekslərinin tikintisində iştirak etməyə dəvət edir. Prezident Emomali Rahmon Tacikistanın təbii sərvətlərin hasilatı və emalı sahəsində geniş əməkdaşlığa hazır olduğunu bəyan edib və ərzaq təhlükəsizliyi, enerji və davamlı inkişafın təməli kimi su ehtiyatlarının qorunmasının vacibliyini vurğulayıb.

Buna görə də, Tokionun strategiyasında Yaponiyanın onun optimallaşdırılması üçün avadanlıq təmin edəcəyi Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutunun (TCITR) inkişafına, eləcə də 2026-cı ildən etibarən ölkələr arasında birbaşa uçuşların həyata keçirilməsi planlarına xüsusi diqqət yetirilir ki, bu da Yaponiya biznes mədəniyyəti üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən işgüzar əməkdaşlığı əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndirməlidir.

Əməkdaşlığın yeni vektoru Yaponiyanın Mərkəzi Asiyanın su və enerji gündəmində fəal iştirakıdır. Tokio əvvəllər bu aktual problemlərdən uzaqlaşsa da, indi o, təkcə həyat təminatı üçün deyil, həm də təhlükəsizliyi üçün texnoloji həllər təklif edir. Kənar oyunçular bir tərəfdən su sektorunda riskləri minimuma endirmək üçün öz texnologiyalarını təklif etmək, digər tərəfdən isə su ehtiyatlarının ədalətli bölüşdürülməsini müəyyən edəcək beynəlxalq arbitr statusu qazanmaq üçün bu amildən istifadə edəcəklər. Yəni öz milli maraqlarından çıxış edərək bu regional meydançada oynamaq. Bu sammit təkcə iqtisadi əlaqələri gücləndirmədi, həm də nəhayət, Mərkəzi Asiyanı geosiyasi kölgələrdən çıxardı və regionu qlobal siyasətin əsas mərkəzinə çevirlib.

Ənənəvi mədəniyyət mərkəzləri ilə ümumi cəhətləri az olan “yumşaq güc” Tokionun strategiyasında xüsusi yer tutur. 2006-cı ildən Yaponiya əsas regional departamentlər (iqtisadiyyat, maliyyə və energetika nazirlikləri) üçün idarəetmə kadrlarının hazırlanması məqsədilə məqsədyönlü layihə həyata keçirir. Digər oyunçuların humanitar təşəbbüslərindən fərqli olaraq, bu yanaşma mövcud hökumət aparatı ilə işləyir. Tokio, regional təsirə uzunmüddətli sərmayəni təmsil edən Yapon idarəetmə standartlarına uyğun olaraq hazırlanmış peşəkarlardan ibarət sadiq bir hovuz qurur. Bununla belə, Qazaxıstan və Özbəkistanda ənənəvi Yaponiya universitetləri yaradılacaq.

Ekspertlər belə qənaətə gəlirlər ki, Yaponiya regiona eksklüziv texnoloji həllərin təchizatçısı kimi daxil olur. Danışıqlar zamanı müzakirə edilən təsirli məbləğlərə baxmayaraq, Yapon yanaşması mühafizəkar praqmatizmi ilə seçilir. Qərbin dəyişkən siyasətindən fərqli olaraq, Yaponiya strategiyası ardıcıllıq və etibarlılıq ilə xarakterizə olunur: öhdəliklər götürülsə, onlar yerinə yetiriləcək.

V.VƏLİYEV