Yaşamaq zarafat deyil! Sevinc Mürvətqızı yazır

Sevinc MÜRVƏTQIZI

...Həyatın ağır yükünü çiyinlərimdə çəkilməz dərəcədə hiss edəndə, qorxularla, ümidlərlə, itkilərlə, sevinclərlə dolu bu yolun sonuna gəlib çatdığımı düşündüyüm məqamlarda yaşamağın ciddiyyətini daha dərindən anlamışam. Adına "yaşamaq" dediyimiz bu anlayışın son dərəcə sadə, həm də misilsiz şəkildə mistik varlığı məni suallar qarşısında qoyub: heç bir məqsəd güdmədən, yalnız yaşamaq üçün yaşamaq - bu qədər təlatümlü, bu qədər çılğın və eyni zamanda bu qədər insani ola bilərmi? Bu hissiyyat içində vücudumla və ruhumla toxunduğum həyat heç vaxt tam qavraya bilmədiyim, itirməkdən qorxduqca daha çox sevdiyim bir sehr kimi bütün varlığıma hopub. Yolun sonunda peşmanlıq içində geriyə boylanmadan gözünü yumub dərindən nəfəs alıb "yaşadım" deyə bilməyin möcüzəvi duyğusu... Elə səmimi, elə tənha, elə özünəməxsus, elə ağrılı və həm də elə şəfalı... Bütün bunların içindən keçəndən sonra artıq bilirəm: Yaşamaq əslində məcburi öhdəlik deyil, seçimdir, qürurdur, inaddır, eşqdir, nə olursa olsun, həmişə varlığını hiss etdirən tək həqiqətdir. Və hər nədirsə, zarafata vurulub gözardı ediləsi məfhum deyil... Məhz Nazim Hikmətin məşhur "Yaşamağa dair" şeir üçləməsinin 1947-ci ildə yazdığı ilkin hissəsində olduğu kimi...

Yaşamak şakaya gelmez,

büyük bir ciddiyetle yaşayacaksın,

bir sincap gibi mesela,

yani, yaşamanın dışında ve ötesinde hiçbir şey beklemeden,

yani bütün işin gücün yaşamak olacak...

"Sincab" metaforası təsadüfi seçilməyib, bu, həyatı məhz təbiətin bir canlısı kimi yaşamağın möhtəşəm təsvirindən əlavə, sadəliyi, təbiiliyi, instinkti, gündəlik həyatın içində öz yerini bilməyin fəlsəfəsini açır. Sincab üçün də həyatın çətinlikləri var, amma o, çətinliklərdən şikayətlənmədən, sızıldamadan məhz ona bəxş edilən həyatı lütf bilərək yaşayır: gözləntisiz, saf, öz təbii sevgi axarında... Bəs ilk baxışda çox sadə görünən bu "yaşamağı" biz şüurlu varlıq olaraq bacara bilirikmi? Daha çoxunu əldə etmək üçün dəridən-qabıqdan çıxaraq, bəzən təkəbbürün çoxluğundan, bəzən empatiya yoxluğundan çat verə-verə yaşamağı ruhi aqoniyaya çeviririk. Bütün işimiz-gücümüz yaşamaq olmalı ikən... Ustad şair yaşamağın ciddiyyəti haqqında hər rəngdə misralarla əsl həyat tablosu yaradıb:

Yaşamayı ciddiye alacaksın,

yani o derecede, öylesine ki,

mesela, kolların bağlı arkadan,

sırtın duvarda,

yahut kocaman gözlüklerin,

beyaz gömleğinle bir laboratuvarda

insanlar için ölebileceksin,

hem de yüzünü bile

görmediğin insanlar için,

hem de hiç kimse seni

buna zorlamamışken,

hem de en güzel, en gerçek şeyin

yaşamak olduğunu bildiğin halde...

Bu misralar həyatın yalnız özün üçün deyil, həm də yeri gələndə başqaları üçün də yaşanmalı olduğunu xatırladır. Empatiya, fədakarlıq və altruizm xüsusi qəhrəmanlıq kimi təqdim edilmir, təbii insani hal kimi verilir. Üstəlik, bu fədakarlıq qarşılığını gözləmədən, mənalı həyat üçün başqalarının həyatına dəyər qatmaq kimi ekzistensialist bir çağırış olaraq ruhumuza ünvanlanır. Burada Nazimin ali humanist idealları parlayır: o, "üzünü belə görmədiyi" insanları, onların ümidlərini, səssiz ağrılarını düşünür. Bu nöqtədə şairin öz bioqrafiyası da yada düşür: o, həyatının ən gözəl illərini "qolları bağlı, arxası divara" doğru qaranlıq həbsxanada keçirməsinə baxmayaraq, azadlığa, insanlığa, gələcəyə, ən ümdəsi də yaşamağa dair gözəl, ümidli şeirlərini yazmağa davam edib. Və beləcə biz bəzən bu genişlikdə gözəlim dünyada yaşamağı bacarmadığımız halda, o, həbsxanada yaşamağın dəyərini anlayıb...

Yani, öylesine

ciddiye alacaksın ki yaşamayı,

yetmişinde bile,

mesela, zeytin dikeceksin,

hem de öyle

çocuklara falan kalır diye değil,

ölmekten korktuğun halde

ölüme inanmadığın için,

yaşamak yanı ağır bastığından...

Burada həyat sevgisinin ən təmiz, idealist forması təsvir olunur. Yaşamaq ölümün bir addımlığında olarkən belə həyata ümidlə baxmaqdır. Zeytun ağacı bu şeirə elə - belə, gəlişigözəl söz kimi "əkilməyib": uzunömürlülüyün, davamlılığın və ümidin rəmzi kimi dikilib. Könül tərəzisində hər bioloji fərdə məxsus ölüm qorxusu instinktinə qarşı Nazimin əslində ölümün mövcudluğuna inanmaması hikməti qoyulub... Və bu tərəzinin ikinci gözü - yaşamaq, yaşatmaq tərəfi ağır gəlir. Ölümə bundan daha həyati, daha poetik, ümid dolu münasibəti ancaq Nazim bacarardı. Bütöv həyatı və yaradıcılığı ilə sadəlövhcəsinə bağlandığı ideal və ümid abidəsi...

"Yaşamağa dair" silsiləsinin ikinci şeirində isə şair bizi həyatın fərqli ekstremal səhnələrinə aparır: cərrahiyyə otağı, müharibə cəbhəsi, həbsxana... Hər yerdə, lap bir addımlıqda ölüm ehtimalı var, amma eyni zamanda, həyat davam edir. Öncə əməliyyat masasını "görürük":

Diyelim ki, ağır ameliyatlık hastayız,

yani, beyaz masadan,

bir daha kalkmamak ihtimali de var.

Duymamak mümkün değilse de

biraz erken gitmenin kederini

biz yine de güleceğiz

anlatılan Bektaşi fıkrasına,

hava yağmurlu mu, diye

bakacağız pencereden,

yahut da sabırsızlıkla bekleyeceğiz

en son ajans haberlerini.

Əməliyyat masası üzərindəki parlaq tibbi bəyaz işıqlardan tunelin sonundakı nuru görməyə bircə addımın olsa da, yenə də bir dostun danışdığı lətifəyə ürəkdən qəhqəhə çəkməyi bilməlisən... Gündəlik xəbərlərlə də maraqlanmalısan, pəncərədən çölə yağış həsrəti ilə boylanmağı da bacarmalısan. Bəlkə hamıdan daha erkən "getməyin" kədəri qəlbində olsa belə. Yaşamaq məhz budur... Bu hissə psixoloji müqavimətin manifestidir. Nazim Hikmət sonunacan inad edir: harada, necə olursansa ol, yaşamaqdan əl çəkmə... Sonra növbəti ekstremal şəraitə - müharibənin ortasına "düşürük":

Diyelim ki,

dövüşülmeye deyer bir şeyler için,

diyelim ki, cephedeyiz.

Daha orda ilk hücumda, daha o gün

yüzükoyun kapaklanıp

ölmek de mümkün.

Tuhaf bir hınçla bileceğiz bunu,

fakat yine de

çıldırasıya merak edeceğiz

belki yıllarca sürecek olan

savaşın sonunu.

Yaşamaq həm də bir andaca üzüqoylu düşüb ölmək varkən ümidi sevməkdir, sonun nə olacağı ilə maraqlanmaqdır. Və ardınca şairin özünün də təcrübə etdiyi həyatın növbəti kəskin qırılma nöqtəsi gəlir:

Diyelim ki hapisteyiz,

yaşımız da elliye yakın,

daha da on sekiz sene olsun

açılmasına demir kapının.

Yine de

dışarıyla birlikte yaşayacağız,

insanları, hayvanları,

kavgası ve rüzgarıyla

yani, duvarın ardındaki dışarıyla.

Yani, nasıl ve nerede olursak olalım

hiç ölünmeyecekmiş gibi yaşanacak...

İlk baxışda rahat görünə bilər, amma "içəridə" ikən "çöldə"kilərlə birgə-heç ölməyəcəkmiş kimi insanlarla, heyvanlarla, qovğalarla, küləklərlə canbir qəlbdə, eyni inamın ahəngində, eyni ümidin ritmində yaşamağı bilmək asan deyil. Başımızın üstündə mavi səma, parlayan günəş, ixtiyarımızda seçimlər varkən yaşamaqdan başqa özümüzü hər zülmə düçar etmək "azadlığımıza" burada Nazim Hikmət dörd divar arasından, dəmir barmaqlıqlar ardından meydan oxuyur! "Yaşamağa dair"in üçüncüsündə dünyanın faniliyini elmi, dini, ruhi bilgisi ilə bilməsinə rəğmən deyir:

Bu dünya soğuyacak günün birinde,

hatta bir buz yığını

yahut ölü bir bulut gibi de değil,

boş bir ceviz gibi yuvarlanacak

zifiri karanlıkta uçsuz bucaksız...

Kainatın ucu-bucağı görünməyən zaman-məkan sonsuzluğunda dördəlli yapışıb yaşamaq sandığımız, amma əslində sadəcə ömür boyu eqolarımızı "yemlədiyimiz" "Yer həyatı"mızın bir "çürük qoz" qədər boşluğunu və bozluğunu bundan daha inandırıcı, daha xəbərdaredici, daha poetik necə yazmaq olardı ki?! Bu ürküdücü kosmik tənhalıq içində belə, sonsuz nəhənglikdə gözə dəyməyəcək bir zərrə olmağın, bir gün həm fiziki, həm metafizik sonluğu bilməyin dözülməz melanxoliyasında, məhzunluğunda belə sevərək yaşamağın zəruriliyi anladılır:

Şimdiden çekilecek acısı bunun,

duyulacak mahzunluğu şimdiden.

Böylesine sevilecek bu dünya

"Yaşadım" diyebilmen için...

Şeirin bütün ruhunda həyata passiv bir heyranlıq deyil, nəsibimizə düşən ömrün haqqını verərək canla-başla yaşamağın estetikası təbliğ edilir: bu fanilik içində "yaşadım" deyə bilmək üçün dünyanı hər halıyla sevmək... Ustad şair bizə həyatın təzadları, gözəllikləri və ağrıları ilə birgə var olmaq, insan olaraq qala bilmək cəsarəti verir... Bu, Nazim Hikmətin bütün fəlsəfəsinin yekunudur. Yaşamaq bəsit akt deyil, çox böyük bir məsuliyyətdir. Bu məsuliyyətin içində sevgi var, ağrı var, gözləmə var, ümid var, fədakarlıq var və ən əsası - ciddiyyət var.

"Yaşamağa dair" şeiri bəşəri manifestdir. Onun fəlsəfəsini həyatın qaranlığı ilə bərabər yaşamaq iradəsi işıqlandırır. Bu iradə nə mistik, nə sadəcə bioloji instinktdir - bu, şüurlu, məsuliyyətli, sevgi dolu bir varlığın yaşamağa verdiyi qiymətdir. Şeirdə poetik dilin fövqəladə gücü insanı hər misrada kövrəldəcək dərəcədə özünü göstərir: sadəlikdə dərinlik, ritmik axıcılıq və simvolik ifadələrlə ruhumuzun sarı simlərini tərpədir.

XX əsr türk poeziyasında həm forma, həm də məzmun baxımından, eləcə də romantizm və realizmin, lirika ilə fəlsəfənin vəhdəti aspektindən "Yaşamağa dair" yeni bir nəfəsdir.

Hər kəsin yaşamağı özünəxas şəkildə anlaması və anlatması var. Yaşamaq o qədər təsvirəgəlməz dərəcədə gözəl, misilsiz və təzadlıdır ki, Nazim Hikmət kimi yaşamağı hər yönüylə bilən dahi qələm ustası belə hər misrasında "deyəlim ki", "yəni" deyə yaşamağın izahını vermək üçün poetik burulğanlarda ehtiraslı inadla fırlanıb, dönüb-dolanıb... Yaşamağın dilə gətirilməyən tərəfləri ilə də elə duyğu fırtınası qoparıb ki, dediyi qədər demədiklərinin də qəlbimizdə möhtəşəm aurasını yaradıb.

Nazim Hikmətin "Yaşamağa dair" anlatdığı nə varsa, həyatın içindədir və içindəndir. Bu şeir insan yaşamaqdan usananda, ümidlər tükənib cana doyanda dəfələrlə oxunub, oxunub, oxunub bir udum duru suyla "qəbul edilməli" "antidepressant"dır. Bunun "qəbulundan" sonra, hər bədbin əhvala yuvarlanan kimi dünyadan əlini-ətəyini üzüb getməyə haqqın da qalmır: yaşamağı ciddiyə alacaqsan, çünki yaşamaq zarafat deyil!