Yeni sülh planı: Kiyev nə qazanır və nələr itirir?

Ukrayna və ABŞ-ın razılaşdırdığı 20 bəndlik “sülh planı” ilə bağlı iki fərqli mövqe səslənir: bunu Kiyevin qələbəsi hesab edənlər də var, məğlubiyyəti kimi görənlər də. Əvvəlki 28 bəndlik planla müqayisədə 20 bəndlik plan daha uğurlu olsa da, Ukrayna yenə qazanan tərəf deyil. Zelenski mövcud reallıqda mümkün olanı edir.

Ukrayna üçün iki ən vacib məqam sənəddə daha məqbul şərtlərlə əksini tapsa da, risklər mövcuddur.

Birincisi, təhlükəsizlik zəmanətini “ABŞ, NATO və Avropa 5-ci maddəyə əsasən” verir.

- Rusiya hücum edərsə, Qərb prosesə müdaxilə edəcək;

- Rusiya və Ukrayna arasında qeyd-şərtsiz hücum etməmək paktı imzalanacaq, təmas xəttində də monitorinq mexanizmi yaradılacaq ki, bu da Moskvanın yenidən hücum etmək planlarının qarşısını alır;

- Təhlükəsizlik zəmanətlərinə digər ölkələr də qoşula bilər;

- Rusiya Avropa və Ukraynaya təcavüz etməmək siyasətini bütün zəruri qanunlarda təsbit edəcək;

İkincisi, ərazi məsələsində Rusiyanın tələbi qəbul olunmur, əvəzində iki versiya irəli sürülür:

a) Donetsk, Luqansk, Zaporojye, Xerson vilayətlərində qoşunların nəzarət etdiyi ərazilər faktiki təmas xətti kimi qəbul olunur, lakin bunun üçün Rusiya Dnepropetrovsk, Nikolayev, Sum, Xarkov vilayətlərindən qoşunlarını çıxarmalıdır;

b) ABŞ Rusiyanın “Ukrayna Donetsk vilayətindən çıxsın” tələbində kompramis təklif edir: Ukrayna qoşunları ərazini tərk edir, lakin bura Rusiyaya verilmir, azad iqtisadi zona yaradılır.

İki strateji məsələdəki razılaşmanın Ukrayna üçün müsbət və mənfi tərəfləri var.

Müsbət tərəflər: Ukrayna Rusiyanın gələcək hücumları qarşısında təhlükəsizlik zəmanətləri əldə edir və Moskvanın “Donetskdən çıxma” tələbi qəbul olunmur; ABŞ-ın təklif etdiyi “azad iqtisadi zona”nın qəbulu üçün də referendum keçirilməlidir ki, bu Kiyevə mövqeyindən geri çəkilməmək imkanı yaradır;

Mənfi tərəflər: təhlükəsizlik zəmanətlərinin praktiki müstəvidə işləyəcəyi, yaxud necə işləyəcəyi bəlli deyil; sənəddə Rusiyanın hücum etməmək öhdəliyi analoji olaraq, Ukraynaya da şamil edilir və bu, Kiyevin gələcəkdə işğal altındakı ərazilərini güc yolu ilə azad etmək imkanını sıradan çıxarır; “Ərazi tənzimləmələri barədə razılığa gəldikdən sonra Rusiya və Ukrayna bunu güc yolu ilə dəyişdirməmək öhdəliyi götürür” qeydi bunu daha da gücləndirir;

Nəticə etibarilə, müharibə Ukrayna əraziləri hesabına dondurulmuş münaqişə ilə başa çatır. Sənəddə təsdiqlənən “Ukraynanın suverenliyi” əraziləri üzərində praktiki müstəvidə mövcud olmur.

Ukrayna üçün mənfi tərəflər bununla yekunlaşmır:

- Sənəddə qeyd olunur ki, sülh dövründə Ukrayna ordusunun sayı 800 min nəfərdən artıq olmamalıdır: bu, ilk versiyada əksini tapan 600 min nəfərdən daha çoxdur və müharibə dövrünə şamil edilmir; lakin Ukraynanın orduda canlı qüvvənin sayı ilə bağlı öhdəliyi suveren hüququndan məhrum olmaq deməkdir;

- Zaporojye AES: Vaşinqton təklif edir ki, AES ABŞ, Ukrayna və Rusiya tərəfindən birgə idarə edilsin, Kiyev qəbul etmir və ABŞ-la birgə “50+50” idarəetməni təklif edir; hərçənd qeyd olunur ki, ABŞ nəzarət edəcəyi 50 faiz hissənin bölüşdürülməsində müstəqildir; bu o deməkdir ki, Vaşinqton Moskvaya da pay verə bilər;

- Ukrayna “dini tolerantlıq və azlıqların dillərinin qorunması ilə bağlı Avropa İttifaqının qaydalarını” tətbiq etmək öhdəliyi götürür – Rus Pravoslav Kilsəsinin fəaliyyətinə imkan yaratmalı, rus dilini qorumalıdır: Kiyev praktikada bunu gerçəkləşdirməyə də bilər, lakin belə bir öhdəlik Moskva üçün üstünlük yaradır;

Ukraynanın əsas qazancı Avropa İttifaqına üzvlük, iqtisadi dəstək və ölkənin bərpası olacaq.

Kiyevin qəbul etdiyi plana Moskvanın “hə” deyəcəyi çətin görünür. Planın ilk variantından fərqli olaraq, mövcud sənəd Rusiyanın istəklərinə tam cavab vermir.

1. Sənəddə “NATO-nun genişlənməməsi” ilə bağlı heç bir qeyd yoxdur;

2. Ukraynanın “neytral status” məsələsi əks olunmayıb;

3. Moskvanın nəinki istədiyi “Ukrayna qoşunlarının Donbasdan çıxarılması” tələbi qəbul olunmur, əksinə Rusiya qoşunlarının geri çəkilməsi qeyd olunur;

Hərçənd, Rusiyanın “20 bəndlik plandan” imtina etmək imkanları da zəifdir, xüsusilə “razılaşmayan tərəf” kimi yenidən ABŞ-ın hədəfinə çevrilməsi və Vaşinqtonla danışıqların “sıfırlanması” riskləri fonunda. Moskvanın NATO, “neytral status”, sanksiyaların ləğvi kimi istəklərinin nəzərə alınması qarşılığında ərazilər məsələsində “azad ticarət zona”nın yaradılması ilə razılaşması da mümkün variantlardan biri kimi görünür. Tramp Putini buna inandırmağa çalışacaq. Putin isə əsas tələblərini qəbul etdirmək məqsədilə 20 bəndlik plana cavabı müəyyən müddətə qədər uzadaraq, həm pərdəarxası danışıqlarda ABŞ-ın mövqeyinə təsir etmək, həm də cəbhədə irəliləmək istiqamətində hərəkət edə bilər.