Zaman onun üçün 2019 cu ildə dayandı: Hər 2 saatdan bir yaddaşı silinir

15 yaşlı gənc qız bir yay günü məktəb tədbirində dostları ilə doyunca əylənirdi. Rəqs, gülüş və gəncliyin coşqusu salonu doldurmuşdu. Bu an səhnədə bir-birini havaya atan uşaqlardan birinin ayağı Rileynin başına dəydi. O andan hər şey dəyişdi, zaman sanki dayandı. O gündən bəri illərlə hər iki saatdan bir eyni günü yaşayır. Yaddaşı daima sıfırlanır, qeydləri olmadan bir anını belə yadda saxlaya bilmir. Bəs bu necə mümkündür?

Sherg.az xəbər verir ki, təqvimlər 11 iyun 2019-u göstərirdi. O vaxt liseyin son sinif şagirdi olan Riley Horner məktəb balosunda dostları ilə əylənərkən bədbəxt hadisə baş verdi. Səhnədə tullanaraq rəqs edən dostlarından birinin ayağı başına dəydi və Riley ağır beyin sarsıntısı keçirdi. Təcili xəstəxanaya aparılsa da, həkimlər ilk anda ciddi problem görməyərək evə buraxdılar.

Lakin ertəsi günlərdən etibarən Rileynin vəziyyəti sürətlə pisləşdi. Oyananda hələ də 11 iyun 2019-cu ildə olduğunu zənn edir, o gecəki böyük rəqsə hazırlaşmalı olduğunu düşünürdü. Zaman onun üçün orada dayanmışdı. Yaddaşı əvvəlcə hər 45 dəqiqədən bir silinirdi, sonra bu müddət iki saata qədər uzandı. Ailəsi illərlə həkim-həkim gəzməsinə baxmayaraq çarə tapa bilmədi.

Bu gün, 6 il keçməsinə baxmayaraq Riley Horner hələ də hər 2 saatdan bir 2019-un həmin gününə qayıdır. Qeydləri olmadan bir anını belə yadda saxlaya bilməyən gənc qızın həyatı tibbdə misli görünməmiş bir hadisə kimi qeydə alınıb.

Başına aldığı zərbədən sonra evə göndərilən gənc qız ertəsi səhər sanki 11 iyunun səhərinə oyanmış kimi hərəkət edəndə ailəsi nəsə qəribəlik olduğunu anladı. Ancaq əllərindən heç nə gəlmirdi. Hornerin yaddaşı hər 2 saatdan bir yenilənirdi və belə yaşamaq çox çətin idi. Saatlar keçdikcə beyni yenidən sıfırlanır, Riley özünü yenə həmin yay günündə tapırdı. Keçmişi və baş verənləri anlaya bilmək üçün telefonuna qeydlər aparmağa, ətrafındakılardan daima məlumat istəməyə başladı.

Aylarla aparılan müayinələrin nəticəsində həkimlər gənc qıza TBI (Travmatik beyin zədəsi) diaqnozu qoydu. Bu zədə yalnız yaddaşını deyil, diqqətini toplamasını, hadisələri sıralamasını, hətta gələcəyə dair ümidlərini də dərin təsirləyirdi. Müalicə üçün Yuta ştatında xüsusi bir mərkəzə aparıldı. Çətin proseslərdən sonra Riley artıq yeni xatirələr yarada bilir, keçmişə kiçik pəncərələr aça bilirdi. Ancaq qəzadan müalicəyədək keçən 6 aylıq müddət hələ də beynində qaranlıq bir boşluq kimidir və tutmaları davam edir.

Anası əvvəlcə qızının hər tutmadan sonra xatirələrini təravətləndirə bilməsi üçün açdığı Facebook səhifəsindən qızının tezliklə tibb bacısı kimi staja başlayacağını paylaşdı. Yaddaş itkisinə baxmayaraq peşəsində uğur qazanan Riley Horner hələ də tutmaları üçün dərman qəbul edir və bir daha əvvəlki kimi ola bilməyəcəyinin ümidsizliyi ilə yaşayır. Ancaq ailəsi ümidini itirmədən Riley üçün işlək müalicə axtarışını davam etdirir.

Prof. Dr. Engin Çakar deyir ki, başa dəyən  sərt zərbələrdən sonra qısa müddətli yaddaş və diqqət problemləri çox tez-tez rast gəlinir və yüngül hallarda bir neçə həftə içində düzəlir. Amma orta və ya ağır beyin zədəsi varsa, yaddaş problemləri daha qalıcı olur. Riley Hornerin yaşadığı vəziyyət irəliyə yönəlik yaddaşın formalaşmaması - anterograd amneziyanın çox nadir və kəskin bir nümunəsidir. Beyin yeni məlumatları qalıcı xatirələrə çevirməkdə çətinlik çəkir və insan bir neçə saat ərzində öyrəndiyi məlumatı sanki heç yaşanmamış kimi tamamilə unudur.

“Travmadan əvvəlki xatirələr adətən qalır, çünki beynin fərqli bölgələrinə paylanır. Amma travmadan sonra yeni xatirələr qalıcı yaddaşa yerləşmir. Buna görə insan hər oyandığında beyni son yaşadıqlarını “yaza”’ bilmədiyi üçün şüur daima travmaöncəsi dövrə qayıdır. Bu vəziyyət xüsusilə hipokampus və əlaqəli yaddaş şəbəkələrinin zədələnməsi ilə izah olunur” -  deyə Prof. Dr. Çakar bildirir.

O, həmçinin travmatik beyin zədəsində mikroskopik zədələrin standart MRT və KT kimi görüntüləmələrdə çox vaxt görünmədiyini, buna görə daha inkişaf etmiş üsullara ehtiyac ola biləcəyini, erkən və çoxşaxəli neyroreabilitasiyanın isə sağalma şansını artırdığını vurğulayır.

Nəticə olaraq Riley Hornerin hekayəsi travmatik beyin zədəsinin yaddaş və kimlik üzərində necə dağıdıcı təsir göstərə biləcəyinin nadir və dramatik bir nümunəsi kimi təqdim olunur. Prof. Dr. Engin Çakarın sözlərinə görə erkən müdaxilə, ixtisaslı mərkəzlərdə neyroreabilitasiya, texnoloji cihazlarla dəstək və gündəlik həyatda kompensasiya üsulları (ajanda, xatırladıcılar, tətbiqlər) xəstənin həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə yüksəldə bilər.

Beynin xatirə formalaşdırma sistemi çox həssasdır; Rileynin yaşadığı kimi hallar, hipokampus-medial temporal şəbəkələrin zədələnməsinin yeni xatirələrin qeydə alınmasını necə dayandırdığını açıq göstərir. Bu da travmadan sonra köhnə xatirələrin qorunub qalmasına, amma yenilərinin yazılmamasına səbəb olur.