Zəngəzur dəhlizi ətrafında gedən müzakirələr regionda yeni siyasi konfiqurasiyanın formalaşdığını açıq şəkildə göstərir

“Cənubi Qafqaz regionunda kommunikasiya xətlərinin açılması məsələsi artıq təkcə iqtisadi layihə deyil, böyük güclərin maraqlarının toqquşduğu mürəkkəb geosiyasi prosesə çevrilib. Xüsusilə Zəngəzur dəhlizi ətrafında gedən müzakirələr regionda yeni siyasi konfiqurasiyanın formalaşdığını açıq şəkildə göstərir. Bu kontekstdə İran İslam Respublikasının mövqeyi diqqət çəkən və ziddiyyətli məqamlarla müşayiət olunan əsas faktorlardan biridir”.

Politoloq Nicat İsmayılov Bizimyol.info xəbər portalına açıqlamasında bildirib ki, İran Zəngəzur dəhlizinin açılmasına heç bir formada, heç bir ad altında və heç bir tərəfin iştirakı ilə razı olmadığını dəfələrlə bəyan edib. Tehran üçün yeganə məqbul variant bu dəhlizin ümumiyyətlə gündəmdən çıxarılmasıdır. İran tərəfi bu mövqeyini müxtəlif arqumentlərlə əsaslandırmağa çalışır. Regional sərhədlərin dəyişdirilməsi qorxusu, Türkiyə-Azərbaycan təsirinin artması, Naxçıvan üzərindən Orta Asiyaya uzanan yeni türk geosiyasi xəttinin formalaşması və s.

Politoloqun fikrincə, bu yanaşmanın rəsmi təsdiqi kimi, bir müddət əvvəl İranın ali dini lideri Ayətullah Əli Xameneinin müşaviri Əli Əkbər Vilayətinin verdiyi açıqlamalar xatırlanmalıdır: “Vilayəti açıq şəkildə Zəngəzur dəhlizinin İranın milli təhlükəsizliyinə təhdid olduğunu bildirmiş, faktiki olaraq Tehran üçün “qırmızı xətt” elan etmişdi. Bu açıqlama İranın məsələyə emosional deyil, strateji yanaşdığını göstərir. Lakin maraqlı məqam ondan ibarətdir ki, İran Zəngəzur dəhlizinə qarşı çıxsa da, regionda alternativ yol layihələrinin təşviqi ilə çıxış etməyə başlayıb. Xüsusilə, SEPAH-a yaxınlığı ilə tanınan “Tasnim” xəbər agentliyinin yaydığı materiallar bunu aydın göstərir. Agentlik Qazax–İcevan yolunun çəkiləcəyi təqdirdə Qərblə Şərqi birləşdirən ən qısa quru yol olacağını vurğulayır və bunun Azərbaycanla Ermənistan üçün ciddi əhəmiyyət daşıdığını qeyd edir”.

Nicat İsmayılov

Nicat İsmayılov hesab edir ki, bu yanaşma əslində Tehran üçün ikili məqsəd daşıyır: “Zəngəzur dəhlizinin alternativsiz olmadığını göstərmək və Ermənistan üzərindən keçən, lakin Türkiyə faktorunu neytrallaşdıran marşrutu önə çıxarmaq. Beləliklə, İran faktiki olaraq “dəhlizə yox, yola bəli” strategiyasını formalaşdırır. Maraqlıdır ki, İran əvvəllər Zəngəzur dəhlizi məsələsində Rusiya ilə ciddi diplomatik qarşıdurma yaşasa da, hazırda Moskva və Tehran mahiyyət etibarilə eyni mövqedən çıxış etməyə başlayıblar. Xüsusilə, Qərbin və ABŞ-ın regionda nəqliyyat-kommunikasiya layihələri üzərindən təsirini artırmaq cəhdləri fonunda bu yaxınlaşma daha da güclənib. Şərti olaraq “Tramp marşrutu” adlandırılan Qərb təşəbbüslərinə qarşı Moskva–Tehran tandeminin formalaşması artıq gizli deyil. Bu kontekstdə rəsmi İrəvana da təzyiqlər artır. Ermənistan bir tərəfdən Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı öhdəlikləri, digər tərəfdən İran və Rusiyanın narahatlıqları arasında manevr etməyə məcbur qalır.

Qazax–İcevan dəmir və avtomobil yolunun bərpası Ermənistan üçün xüsusilə taxıl və neft daşımaları baxımından ən əlverişli marşrutlardan biridir. Bu yolun açılması tranzit baxımından Gürcüstanın mövqelərini zəiflədə, indiyə qədər Tbilisinin qazandığı milyonlarla dollar gəliri Ermənistanın xeyrinə dəyişə bilər. Təbii ki, bu, Gürcüstan üçün arzuolunan ssenari deyil”.

Nicat İsmayılov bildirib ki, digər mühüm məsələ Azərbaycanın Qazax rayonundakı eksklav kəndlərlə bağlıdır: “Dəmir yolu xəttinin keçdiyi Sofulu və Bərxudarlı kəndlərinin qaytarılması bu layihənin sürətlə reallaşması üçün əsas şərt kimi qiymətləndirilir. Azərbaycan texniki və maliyyə baxımından Qazaxdan bu kəndlərə həm avtomobil, həm də dəmir yolunun çəkilməsini qısa müddətdə həyata keçirə biləcək potensiala malikdir”.

“Mövcud geosiyasi reallıqlar göstərir ki, Zəngəzur dəhlizi daha geniş, daha dərin və strateji layihədir. Onun reallaşması regional güclərin müqaviməti səbəbindən zaman ala bilər. Bu baxımdan Qazax–İcevan yolu Azərbaycan üçün İran və Rusiyanın təzyiqlərindən yayınmaq məqsədilə müvəqqəti taktiki çıxış yolu kimi qiymətləndirilə bilər. Lakin bu, Zəngəzur dəhlizindən imtina demək deyil. Əksinə, alternativ marşrutların işə düşməsi Azərbaycanın regional logistika mərkəzi kimi rolunu gücləndirə, Zəngəzur layihəsinin də gec-tez reallaşmasını qaçılmaz edə bilər”-deyə Nicat İsmayılov əlavə edib.

Sual açıq qalır: Qazax yolu, yoxsa Zəngəzur?

“Əslində bu, seçim dilemması deyil. Qazax–İcevan yolu qısa və orta müddətli geosiyasi manevrdirsə, Zəngəzur dəhlizi uzunmüddətli strateji məqsəddir. İranın bütün səylərinə baxmayaraq, regionun iqtisadi və siyasi məntiqi kommunikasiya xətlərinin açılmasını diktə edir. Zaman kimin haqlı olduğunu göstərəcək, lakin bir reallıq dəyişməz qalır. Cənubi Qafqaz artıq qapalı region deyil və bu prosesin qarşısını almaq mümkün olmayacaq”-deyə Nicat İsmayılov qeyd edib.

İradə Cəlil, Bizimyol.info