Zəngəzur dəhlizi Türk dövlətləri arasında iqtisadi əməkdaşlıq üçün əhəmiyyətli platformadı Əlövsət Allahverdiyev

Hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Əlövsət Allahverdiyev Redaktor.az-ın Zəngəzur dəhlizinin açılışı ilə bağlı suallarını cavablandırıb:

- İlk sualı beynəlxalq hüquqi aspektdən vermək istərdim. Beynəlxalq hüquqi baxımdan Zəngəzur dəhlizinin reallaşması nə dərəcədə mümkündür və bunun hüquqi əsasları haqqında nə deyə bilərsiz?

- Zəngəzur dəhlizinin reallaşmasının beynəlxalq hüquqi əsasının olub-olmaması çox ciddi müzakirə məsələsidir. Bəzən bu razılaşmada məcburliyin ehtiva olunmadığı vurğulanır. Aydındı, 10 noyabr 2020-ci il tarixli sənəd "bəyanat" adlanır və 1969-cu il Vyana Konvensiyasına əsasən beynəlxalq müqavilə sayılmır, çünki parlament ratifikasiyasından keçmir və formal müqavilə prosedurlarına tabe deyil. Diplomatik praktikada bəzi razılaşmalar forma baxımından müqavilə olmasa da, faktiki razılaşma və de-fakto hüquqi normativ sənəd kimi qiymətləndirilə bilər. Nəticə etibarilə, qeyd olunan bəyanat texniki olaraq beynəlxalq müqavilə olmasa da, dövlətlərarası yazılı razılaşma kimi məcburiyyət elementləri daşıyır. Onun yerinə yetirilməsi beynəlxalq etimadın, regional sabitliyin və hüquqi ardıcıllığın təminatı üçün vacibdir. Belə sənədlərdən doğan öhdəliklərə əməl etməmək qeyd etdiyimiz kimi etimadsızlıq və regionda yeni gərginliklər yarada bilər.

Bəyanatın 9-cu bəndində qeyd olunur ki, regionda bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələri bərpa edilməlidir, o cümlədən Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında maneəsiz nəqliyyat əlaqəsi təmin edilməlidir. Bu, bir razılaşma sənədi Ermənistan üçün müəyyən öhdəliklər yaratdığından beynəlxalq hüquqi baxımdan Zəngəzur dəhlizinin reallaşmasına hər hansı maneə olmamalıdır. Məlumdur ki, Ermənistanın narahatlıqları əsasən suverenlik və təhlükəsizliklə bağlıdır, lakin bu narahatlıqlar beynəlxalq hüquq çərçivəsində qarşılıqlı razılaşmalarla, texniki və inzibati mexanizmlərlə tənzimlənə bilər. Belə razılaşmalarla həm hüquqi legitimlik, həm də qarşılıqlı etimad formalaşdırıla bilər.

- Belə başa düşmək olar ki, Zəngəzur dəhlizinin reallaşması həm də Ermənistan üçün əhəmiyyətli ola bilər?

- Zəngəzur dəhlizi Ermənistan üçün uzunmüddətli iqtisadi blokadadan çıxmaq, regionda ticarət əlaqələrini bərpa etmək və inkişaf üçün yeni imkanlar qazanmaq deməkdir. Bu dəhliz Ermənistanın iqtisadi mühitini canlandıra və onu regional layihələrə inteqrasiya edə bilər. Ancaq digər tərəfdən, layihə daxildə siyasi risklər və suverenliklə bağlı narahatlıqlarla müşayiət olunur. Ermənistan cəmiyyətində və siyasi dairələrdə bu dəhlizə qarşı ciddi müqavimət var, çünki bu, həm 2020-ci ilin nəticələrini rəsmiləşdirir, həm də ölkənin strateji manevr imkanlarını məhdudlaşdırır.

- Bu layihəyənin reallaşması ölkəmiz üçün olduqca əhəmiyyətli ola bilər. Necə fikirləşirsiniz, bu bizim üçün həm də siyasi əhəmiyyətə malik deyilmi?

- Azərbaycanın mövqeyinə görə, Zəngəzur dəhlizi sadəcə bir infrastruktur layihəsi deyil, təbii ki, bu, 2020-ci ildən sonra əldə edilən siyasi və hərbi üstünlüyün davamıdır. Layihə Naxçıvanla quru əlaqəsinin bərpası, regional inteqrasiyanın gücləndirilməsi və Azərbaycanın iqtisadi-siyasi təsir dairəsinin genişləndirilməsi baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Dəhliz həmçinin Azərbaycanın Türkiyə ilə birbaşa fiziki bağlantı yaratmasına, türk dövlətləri ilə münasibətlərin dərinləşməsinə və Orta Dəhlizdə əsas tranzit oyunçulardan birinə çevrilməsinə imkan yaradır. Bu mənada Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın regional gücə çevrilməsi yolunda mühüm addımdır.

- Dəhlizin iqtisadi tərəfləri barədə nə deyə bilərsiniz?

- Zəngəzur dəhlizi Cənubi Qafqaz və onun hüdudlarından kənarda mühüm iqtisadi və strateji çəkiyə malikdir. Layihə logistika infrastrukturunu təkmilləşdirmək, nəqliyyat xərclərini azaltmaq və Azərbaycan ilə Naxçıvan arasında səyahət vaxtını əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaqla Azərbaycanın Türkiyə və Avropa ilə ticarətini genişləndirmək məqsədi daşıyır. Yükdaşımaların daha səmərəli daşınmasını asanlaşdırmaqla dəhliz Azərbaycanın tranzit qovşağı kimi mövqeyini gücləndirəcək və onun daha geniş iqtisadi diversifikasiya səylərinə töhfə verəcək. Belə bir genişlənmə kənd təsərrüfatı , istehsal və logistika kimi sektorları əhatə edərək , Azərbaycanın enerji ixracından indiki asılılığını azaldar. Bundan əlavə, quru əlaqəsinin təkmilləşdirilməsi Bakı və Naxçıvan arasında hava nəqliyyatından asılılığı azaldacaq, əhəmiyyətli xərclərə qənaət edəcək və regional inkişaf təşəbbüslərini gücləndirəcək.

Azərbaycandan kənarda dəhlizin regional əlaqə üçün dərin təsirləri olacağı gözlənilir. Bu , Çin, Mərkəzi Asiya və Avropanı birləşdirən, getdikcə həyati əhəmiyyət kəsb edən ticarət marşrutu olan Orta Dəhliz təşəbbüsünün təməl daşıdır . Dəhliz geosiyasi gərginliklər, xüsusən də Rusiya-Ukrayna münaqişəsi səbəbindən əhəmiyyətli fasilələrlə üzləşmiş şimal ticarət yollarına mühüm alternativ rolunu oynayır. Layihə Asiya və Avropa arasında daşınan mallar üçün etibarlı keçid təklif etməklə, qlobal təchizat zəncirlərində Cənubi Qafqazın rolunu yüksəltməyi vəd edir. Bu artan səmərəlilik Mərkəzi Asiya ölkələrinə Avropa bazarlarına daha problemsiz daxil olmaq və onları qlobal iqtisadiyyata daha da inteqrasiya etmək imkanı verəcək. Bundan əlavə, Orta Dəhlizin inkişafı türk dünyası daxilində iqtisadi əməkdaşlığın artan tendensiyasına, Azərbaycan, Türkiyə və Mərkəzi Asiya respublikaları arasında ticarət və investisiya əlaqələrinin gücləndirilməsinə uyğundur. Beləliklə, Zəngəzur dəhlizi təkcə regional infrastruktur layihəsi deyil, həm də müxtəlif qitələrdə iqtisadi mənzərələri yenidən formalaşdıra biləcək daha geniş, transformativ təşəbbüsün bir hissəsidir.

Bütün bunlarla yanaşı, iqtisadi baxımdan Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın logistika infrastrukturunu təkmilləşdirəcək və nəqliyyat xərclərini azaldacaq. Bu layihə Azərbaycan ilə Naxçıvan arasında səyahət vaxtını əhəmiyyətli dərəcədə qısaldacaq və ölkəmizin Türkiyə və Avropa ilə ticarətini genişləndirəcək. Dəhliz yükdaşımaların daha səmərəli həyata keçirilməsini təmin etməklə Azərbaycanın tranzit qovşağı kimi mövqeyini möhkəmləndirəcək. Eyni zamanda kənd təsərrüfatı, istehsal və logistika kimi sektorların inkişafına da təkan verəcək. Bu da öz növbəsində Azərbaycanın enerji ixracına olan asılılığını azaltmaq potensialına malikdir.

- Bu layihə Naxçıvan üçün hansı üstünlüklər yaradır?

- Dəhliz Naxçıvanla birbaşa quru əlaqəsinin qurulmasını təmin edir. Bu, həm hava nəqliyyatına olan asılılığı azaldacaq, həm də əhəmiyyətli iqtisadi xərclərə qənaət etməyə imkan verəcək. Naxçıvan üçün daha əlçatan logistika imkanları yaradılacaq və bu, bölgənin iqtisadi və sosial inkişafına mühüm töhfə verəcək.

- Zəngəzur dəhlizi regional və beynəlxalq səviyyədə hansı təsirləri doğura bilər?

- Dəhliz təkcə Cənubi Qafqaz üçün deyil, həm də daha geniş coğrafiya – Mərkəzi Asiya, Çin və Avropa üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Bu layihə Orta Dəhliz təşəbbüsünün əsas sütunlarından biridir. Rusiya-Ukrayna müharibəsi fonunda şimal ticarət yollarının zəiflədiyi bir vaxtda, Zəngəzur dəhlizi alternativ və etibarlı bir marşrut kimi çıxış edir. Bu dəhliz Asiya və Avropa arasında daşınan mallar üçün sabit keçid təklif etməklə Cənubi Qafqazın qlobal təchizat zəncirlərində rolunu artıracaq. Mərkəzi Asiya ölkələri Avropa bazarlarına daha asan çıxış əldə edəcək, bu da onların qlobal iqtisadi sistemə inteqrasiyasını sürətləndirəcək.

- İranın Zəngəzur dəhlizinə münasibəti haqqında nə deyə bilərsiniz? Nə üçün Tehran bu layihəyə qarşı çıxır?

- İran bu dəhlizə qarşı ən sərt mövqe sərgiləyən ölkələrdən biridir. Bunun əsas səbəbi, Zəngəzur dəhlizinin reallaşmasının İranın regional tranzit qovşağı kimi rolunu zəiflədə biləcəyi narahatlığıdır. Tehran hesab edir ki, dəhlizin açılması Cənubi Qafqazdakı strateji balansı dəyişə, İranın regiondakı logistika və enerji vasitəçiliyi funksiyasını məhdudlaşdıra bilər.

- İranın narahatlığı konkret olaraq nədə özünü göstərir?

- İran siyasilərinə görə bu dəhliz, İranın Ermənistan üzərindən Avrasiya İqtisadi İttifaqı ilə quru əlaqəsinə ciddi zərbə vuracaq. Ermənistan Tehran üçün mühüm strateji tərəfdaşlardan biri sayılır və bu dəhliz İranın Şimal-Cənub marşrutu ilə yanaşı Avrasiya bazarlarına çıxışında alternativ rol oynayan xətti zəiflədə bilər. Bu, təkcə iqtisadi yox, həm də geosiyasi zəifləmə kimi qiymətləndirilir. İran bu layihəni həm də Türkiyənin geosiyasi imkanlarını genişləndirmək və türk dünyası üzərində təsirini artırmaq vasitəsi kimi görür. Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın mövqelərini gücləndirir, bu isə Tehranda Bakının artan nüfuzunun onların bölgədəki tarixi rolu ilə ziddiyyət təşkil etdiyini düşünməyə əsas verir. İran üçün bu, sadəcə bir infrastruktur layihəsi deyil, həm də türk millətçiliyinin genişlənməsi fonunda ideoloji və siyasi çağırışdır.

- Elə isə dəhliz Türk dövlətləri ilə münasibətlərə necə təsir edə bilər?

- Zəngəzur dəhlizi Türk dövlətləri arasında iqtisadi əməkdaşlıq üçün əhəmiyyətli platformadır. Azərbaycan, Türkiyə və Mərkəzi Asiya respublikaları arasında ticarət və investisiya əlaqələrinin gücləndirilməsinə xidmət edəcək. Bu həm də türk dünyasının daha sıx inteqrasiyası üçün yeni imkanlar açır.

- Sonda ümumi olaraq bu layihəni necə xarakterizə edərdiniz?

- Zəngəzur dəhlizi təkcə bir regional infrastruktur layihəsi deyil. O, Cənubi Qafqazdan başlayaraq, Orta Asiya və Avropaya qədər geniş ərazidə iqtisadi mənzərəni dəyişə biləcək transformativ təşəbbüsdür. Azərbaycanın geosiyasi və iqtisadi gücünü artırmaqla yanaşı, regionda davamlı əməkdaşlıq və inteqrasiya üçün də zəmin yaradır.

T.İSMAYIL