2 faiz dəstək, 98 faiz nifrət: Rolex dən küçələrdəki qan izlərinədək

Limadakı məhkəmə zalında sanki hökm yox, kağız üzərindəki sıravi prosedur elan olunurdu - belə bir səssizlik hökm sürürdü. 2025-ci il sentyabrın 4-də Peru Respublikasının keçmiş prezidenti, vaxtilə korrupsiyaya qarşı çıxışı ilə "müasir Solon" adlandırılan Alejandro Toledo 18 il həbs cəzasına məhkum edildi. Günahı - Braziliyanın tikinti nəhəngi Odebrecht-dən milyonlarla dollar rüşvət almaq. Amma qəribədir: bu hadisə ölkədə nə mitinqlərə, nə küçə partlayışlarına səbəb oldu. Peru ictimaiyyəti bunu qaçılmaz sonluq kimi qarşıladı. Toledo XXI əsrin əvvəlindən bəri hakimiyyətdə olmuş 11 prezidentdən artıq beşincisidir ki, ya zindana düşüb, ya da ağır cinayət təqibinə məruz qalıb. Peru artıq lider "istehsal etmir", sadəcə növbəti "məhbus namizədləri" yetişdirir.

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Bu siyasi qara maskarad fonunda Limanın "Barbados" həbsxanasında sabiq prezidentlərin dalbadal kamera paylaşdığı bir vaxtda, hazırkı dövlət başçısı Dina Boluartenin fiquru həm faciəvi fars kimi görünür, həm də bu sistem çöküşünün məntiqi nəticəsi sayılır. O, Perunun ilk qadın prezidenti oldu, amma seçkilərdə qələbə ilə yox, sələfinin həbsindən sonra yaranan xaosun qucağında. Onun hakimiyyəti sabitlik simvoluna çevrilməli idi, amma zorakılıq, kinayə və misilsiz xalq nifrətinin sinoniminə döndü. Peru İctimai Araşdırmalar İnstitutunun (IEP) son rəy sorğusuna görə, Boluartenin dəstək səviyyəsi sadəcə 2 faizdir, doğma cənub bölgələrində isə 1 faizin belə altına enib. Müqayisə üçün: əvvəlki prezidentlərin ən qaranlıq dövrlərində belə rəqəmlər heç vaxt iki rəqəmli həddin altına düşməyib. Boluarte sadəcə populyarlığını itirməyib - onu açıq-aşkar nifrətlə qarşılayırlar. Sosial şəbəkələrdə onunla bağlı istehza dolu memlər artıq qlobal internet fenomeninə çevrilib. Amma bu istehzanın arxasında tükənmiş bir millətin dərin faciəsi dayanır.

Əyalət qeydiyyat şöbəsindən Pisarro sarayına: siyasi anlaşılmazlığın genezisi

Boluartenin fenomenini başa düşmək üçün artıq on ildən çoxdur davam edən Perunun siyasi böhran tarixçəsinə qayıtmaq lazımdır. Son altı prezidentdən beşi səlahiyyət müddətini başa vurmadan postlarını tərk etməyə məcbur qalıb. Formal olaraq prezident respublikası olan ölkə əslində partiyalararası çəkişmələrin girdabına düşmüş zəif sistemdir. Parlament istədiyi vaxt "impicment karnavalı" qura bilir, icra hakimiyyəti isə sabit dayaqlardan tamamilə məhrumdur.

Məhz bu zəmin üzərində 2021-ci ildə kənd müəllimi Pedro Kastilyo siyasi səhnəyə çıxdı. O, yoxsul təbəqələrin gözündə dəyişiklik ümidinə çevrilmişdi. Onun sol yönümlü "Azad Peru" partiyası vitse-prezident axtarırdı. Əslində bu posta partiyanın qurucusu Vladimir Serron çıxmalı idi, amma korrupsiya ittihamı ilə məhkum edildiyi üçün yol bağlanmışdı. Beləliklə, uzun illər Milli Vətəndaş Reyestrində (bizim anlayışla qeydiyyat idarəsində) məmur kimi çalışmış Boluarte kompromis namizədi kimi ortaya çıxdı. Onun vitse-prezident seçilməsi, açığı, özünə də gözlənilməz lotereya uduşu idi.

Kastilyonun hakimiyyəti başlanğıcdan məhvə məhkum idi. Cəmi 17 ayda o, 5 kabinet dəyişdi, 78 nazir istefaya göndərildi - dövlət aparatı iflic oldu. Parlamentdə üstünlük təşkil edən sağ qüvvələr üç dəfə impicment proseduru başladılar. Kulminasiya 2022-ci il dekabrın 7-də baş verdi: Kastilyo parlamenti buraxmağa və fövqəladə rejim qurmağa cəhd etdi. Bu addım bir nəfərdən o biri tərəfə çevriliş kimi qiymətləndirildi. Saatlar içində Konqres 130 üzvdən 101 səsi ilə onu vəzifədən kənarlaşdırdı. Kastilyo həbs olundu, indi isə 34 ilə qədər həbs cəzası ilə üz-üzədir.

Konstitusiyaya görə, ölkəyə vitse-prezident başçılıq etməli idi. Beləliklə, nə siyasi çəkisi, nə karizması, nə də proqramı olan Dina Boluarte Pisarro sarayına - hökumət iqamətgahına ayaq basdı. İlk çıxışında "milli birlik" və korrupsiyaya qarşı mübarizə vəd etdi. Amma real addımı barışıq yox, "dəmir yumruq" oldu.

"Dina qatil": etirazların qanlı biçini

Onsuz da parçalanmış ölkə birdən partladı. Minlərlə Kastilyo tərəfdarı küçələrə çıxaraq Boluartenin istefasını, Konqresin buraxılmasını və növbədənkənar seçkilərin keçirilməsini tələb etdi. Etirazların episentri sabiq prezidentin dayağı olmuş kasıb cənub regionları - Ayakuço, Puno və Kusko idi. Hakimiyyətin cavabı isə sərt və amansız oldu. Boluarte fövqəladə vəziyyət elan etdi, şəhərlərə ordu hissələri yeridildi.

2022-ci ilin dekabrından 2023-cü ilin fevralına qədər Peru zorakılığın caynağına düşdü. Amerikaarası İnsan Haqları Komissiyasının (IAHRC) məlumatına görə, toqquşmalar nəticəsində azı 50 dinc vətəndaş öldürüldü, minlərlə insan yaralandı. Faciənin zirvəsi 2023-cü il yanvarın 9-da Puno bölgəsinin Xuliaka şəhərində yaşandı. Hərbçilər və polis qüvvələri 18 nəfəri - onların arasında üç yeniyetmə də vardı - güllələdi. Human Rights Watch-un "Biz sizə seçmədən atəş açırıq" adlı hesabatı dünyanı silkələdi: ölənlərin 11-i ümumiyyətlə etirazçı deyildi, təsadüfi sakinlər idi. Onlar sinə, baş və kürəkdən açılan atəşlə öldürülmüşdülər ki, bu da qəsdən ölümcül güc tətbiqini göstərirdi.

Hakimiyyət əvvəlcə açıq faktları inkar etməyə çalışdı. Rəsmi bəyanatlarda deyilirdi ki, güc strukturları "atəş açmayıb", ölənlər guya Boliviyadan gətirilmiş əl istehsalı silahlarla silahlanmış etirazçıların öz aralarındakı toqquşmalar nəticəsində qətlə yetirilib. Amma məhkəmə-tibbi ekspertiza bu iddiaları yerlə-yeksan etdi: cəsədlərdən çıxarılan güllələrin hamısı yalnız Peru ordusu və polisinin istifadəsində olan kalibrdə idi.

Məhz o vaxt "Dina asesina" - "Dina qatil" obrazı yarandı. "Dina qatil, xalq səndən üz döndərir! Daha neçə ölən görmək istəyirsən, getmək üçün?" misraları ilə yazılmış mahnı etirazların qeyri-rəsmi himninə, sosial şəbəkələrin viral hitinə çevrildi. Xalqı birləşdirməli olan prezident milyonlarla insan üçün qatil simvoluna döndü.

"Rolex-gate": dövlət siyasəti kimi cılızlıq

Əgər qanlı etirazların boğulması Boluartenin mənəvi legitimliyini əlindən almışdısa, ardınca gələn korrupsiya qalmaqalları onun idarəçi reputasiyasını tamamilə məhv etdi. 2024-cü ilin martında jurnalistlər diqqətə çatdırdılar ki, əvvəllər sadə tərzi ilə tanınan prezident artıq tez-tez qolunda müxtəlif Rolex saatları ilə görünür. "La Encuesta" portalının araşdırması azı 14 model aşkar etdi - içərisində brilyantlı qızıl nümunələr də vardı, hər birinin qiyməti 20 min dollara qədər. Amma rəsmi bəyannaməsində bu əşyaların izi-tozu yox idi. Beləliklə, ölkədə "Rolex-gate" qalmaqalı başladı.

İctimai qəzəb Baş Prokurorluğu hərəkətə gətirdi, qanunsuz varlanma işi açıldı. Onun iqamətgahında aparılan polis axtarışından sonra Boluarte izahat verməyə məcbur qaldı. Cavabı isə kinayə dolu idi: saatları ona "yaxın dostu", Ayakuço qubernatoru Vilfredo Oskarima guya "müvəqqəti olaraq borc veribmiş". Amma prezident "unudurdu" ki, hökumət az əvvəl həmin regiona təcili olaraq 100 milyon sol (təxminən 28 milyon dollar) vəsait köçürmüşdü.

Mətbuat konfransında sadəliyini sübut etmək üçün Boluarte camaatın qarşısında ucuz perulu "Unique" brendinin bəzəklərini göstərərək sadəlövhlüklə soruşdu: "Bilirsiniz, bu hansı markadır? Unique!". Bu cümlə dərhal memə çevrildi, onun reallıqdan qopmasının simvoluna döndü. Ölkə əhalisinin 27,6 faizi (təxminən 9,5 milyon nəfər) yoxsulluq həddindən aşağı yaşayır, inflyasiya gündəlik qazancı yeyib bitirir. Belə bir şəraitdə prezidentin bahalı Rolexlər fonunda bijuteriya nümayiş etdirməsi xalq üçün açıq-aşkar təhqir idi.

Hakimiyyətin plastikası: yeni burun, yeni reallıq

Rolex qalmaqalı sönməyə macal tapmamış, ölkə yeni sarsıntı ilə qarşılaşdı - bu dəfə prezidentin xarici görünüşü ilə bağlı. 2023-cü ilin iyulunda 61 yaşlı Boluarte bir neçə gün ictimaiyyətdən itdi. Yenidən göründüyündə isə xalq onun qırışıqsız, şişkinliksiz, tamamilə dəyişmiş burun formasına və gəncləşmiş üzünə heyrətlə baxdı.

Jurnalist araşdırmaları təsdiqlədi ki, prezident Konqresi xəbərdar etmədən, gizli şəkildə ən bahalı Lima cərrahlarından Mario Kabaninin kabinetində ən azı üç plastik əməliyyat etdirib - rinoplastika və iki liftinq. Xərclər on minlərlə dollara çatırdı. Boluartenin "sağlamlıq problemi" bəhanəsi ilə burun əməliyyatına məcbur olduğu açıqlaması isə istehza ilə qarşılandı. Prokurorluq yeni cinayət işi açdı - bu dəfə "vəzifədən yayınma" ittihamı ilə, çünki prezident müvəqqəti yoxa çıxarkən səlahiyyətlərini rəsmi qaydada ötürməli idi. Boluarte isə bu qaydanı kobud şəkildə pozmuşdu.

2025-ci ilin And karnavalında peru xalqı satirik hökmünü verdi: küçələrdə nəhəng qızıl saat kostyumlarında gəzənlər "Dostum Oskarima, Rolex göndərirsənmi mənə?" və "Dina Boluarte, plastik əməliyyatlarınla xalqı qıcıqlandırırsan, təzə kələm yarpağı kimi gəncləşib bizə gülürsən" deyə oxuyurdu. Bu, xalqın iradəsini yumorla, amma amansız şəkildə ifadə edən xalq məhkəməsi idi.

Yaşamaq uğrunda mübarizə: cəlladlara amnistiya və "10 soləlik nahar"

Xalq dəstəyinin nə indi, nə də gələcəkdə olmayacağını anlayan Boluarte hakimiyyətdə qalmaq üçün tək dayağa - orduya və polisə güvəndi. 2024-cü ilin avqustunda o, 1980-2000-ci illərdə insanlığa qarşı cinayətlərdə ittiham olunan güc strukturları əməkdaşlarına amnistiya verən "tarixi" adlandırılan qanunu imzaladı. Həmin illər dövlətlə ultrasağ-sol "Sendero Luminoso" və "Tupak Amaru İnqilabi Hərəkatı" təşkilatları arasında qanlı vətəndaş müharibəsi dövrü idi. Rəsmi Həqiqət və Barışıq Komissiyasının məlumatına görə, o illərdə təxminən 70 min peru vətəndaşı öldürülüb və ya itkin düşüb. Ölüm hallarının 37 faizi birbaşa dövlət qüvvələrinin payına düşürdü - onlar işgəncələrə, məhkəməsiz edamlara və "ölüm dəstələri"nə əl atmışdılar.

Boluartenin amnistiyası nəticəsində artıq məhkum olunmuş təxminən 150, həmçinin hələ də məhkəmələrdə işləri gedən 600-ə yaxın hərbçi və polis məsuliyyətdən azad edildi. Prezident çıxışında bu şəxsləri "qəhrəmanlar" və "Vətənin əsl müdafiəçiləri" adlandıraraq onillərlə ədalət axtaran minlərlə qurban ailəsinin qəlbinə xəncər sancdı. Əslində bu addım onun üçün sadə hesab idi: özünün də məhkəmə təqibi ilə üz-üzə qaldığı bir vaxtda güc aparatının sadiqliyini təmin etmək.

Bununla yanaşı Boluarte xalqla təmas qurmaq üçün uğursuz cəhdlər də edirdi. 2024-cü ilin payızında o, qadınların qənaətcil olduqlarını sübut etmək üçün "cəmisi 10 soləyə (təxminən 2,8 dollar) üç yeməkdən ibarət nahar bişirmək olar" deyə açıqlama verdi. Bu sözlər ölkədə istehza tufanı yaratdı. Jurnalistlər və bloqçular praktiki olaraq göstərdilər ki, həmin pula yalnız ən ucuz ərzaqlardan ibarət miskin bir səbət almaq mümkündür. Onun təklifi "yoxsulluq qoxulu nahar" kimi damğalandı, prezident isə xalq arasında "Dina-10-sol" ləqəbi ilə tanındı.

Bu arada ölkənin real durumu sürətlə pisləşirdi. 2022-ci ildən bəri qətl halları təxminən 30 faiz artdı. Təşkilatlanmış cinayətkarlıq, xüsusən də "rəket" biznesi terror altında saxlayır. Təkcə 2025-ci ilin ilk yeddi ayında "haqq" ödəməkdən imtina edən 65 avtobus sürücüsü qətlə yetirildi. Hakimiyyət isə bu zorakılıq dalğası ilə bacara bilmədiyini açıq nümayiş etdirirdi.

Epilog: süqut laboratoriyası

Dina Boluarte Peru siyasi sisteminin agoniyasının ideal təcəssümünə çevrildi. O, böhranın səbəbi deyil, simptomudur. Qeydiyyat idarəsinin məmurundan Latın Amerikasının tarixində ən qeyri-populyar prezidentinə çevrilməsi - bu, legitimliyini və ictimai etimadı itirmiş dövlət institutlarının necə eybəcər və yaşanmaz idarəçilik formaları "istehsal etdiyinin" hekayəsidir.

Onun hakimiyyətdə qalmaq üçün etdiyi son çırpınışlar - güc strukturlarına amnistiya, məhkəmə araşdırmalarını əngəlləmək cəhdləri, kinayə dolu bəyanatlar - sadəcə o anı yaxınlaşdırır ki, Boluarte də öz sələfləri kimi məhkəmə zalında müttəhim kürsüsündə əyləşsin.

Bugünkü Peru - demokratik sistemin dözümlülük hədlərinin sınaqdan keçirildiyi unikal siyasi laboratoriyadır. İnka imperiyasını, ispan müstəmləkəsini, qanlı gerillanı yaşamış bu ölkə indi qapalı dairənin əsirinə çevrilib: hakimiyyət xalq xidmətinə yox, lənətə dönüb, prezident sarayı isə zindan kamerasının qapısı kimi görünür.

Və Boluarte yeni Rolex taxmağa, yaxud plastik bıçağın izlərini gizlətməyə çalışdığı anda, inka torpaqları siyasi uçuruma doğru amansız enişini davam etdirir - qarşıda isə işıq üfüqü görünmür.

Milli.Az