525 ci qəzet Tənəzzül haqqında yeni və unudulmuş elm (III yazı)

Rəvan CAVİD

"...Bəşəriyyət qıtlığın səbəb ola biləcəyi bir tənəzzülün qarşısını ala bilərmi? Bəli, bunu bacara bilərik. Təəssüf ki, rəqəmlərə baxanda sadəcə on faiz şansımızın olduğunu görürük. Bu rəsm əsəri nə qədər tünd və qaranlıq olsa da, inanmalıyıq, çalışmalıyıq və bu şansı on bir faizə qaldırmaq üçün nəyimiz varsa, xərcləməliyik, döyüşməkdən qorxmamalıyıq..."

İnsan tənəzzül adlandırılan prosesin harasındadır? Bizə necə təsir edəcək bu qədər qarışıq bir sistem? Sayımız azalacaqmı, artacaqmı? Hansı vərdişlərimizi tərgidəcəyik? Hansı yeni vərdişləri qazanacağıq? Texnologiya bizi "evimizdən" tamamiləmi didərgin salacaq? Necə olacaq axırımız? Suallar çox, ömür yarı. Bildiyimiz və təkzib olunmayan tək həqiqət ondan ibarətdir ki, bunu necə başa düşürüksə düşək, sonuncu musiqinin notlarını eşitməyimizə lap az qalıb. Biz isə sonuncu rəqsə çoxdan qalxmışıq.

Bir neçə başlıq altında insanın kollapsologiyadakı yerini müəyyənləşdirək.

Tənəzzülün demoqrafiyası

İnsan sayı artır. Artıq bəzi ölkələr bunun qarşısını almaq üçün on illərdən bəri tədbirlər görürlər. Sayımızın çoxluğu "qızıl orta" adlandırılan nəsilləri narahat etməyə başlayır. Ortaya belə sual çıxır ki, sayımızın çox olduğu bir dünya istəyirik, yoxsa daha varlı insanların yaşadığı dünya? Üç sosial sinfin üçü də buna fərqli cavab verər. Kasıb mütləqdir ki, şüuraltında öz gələcəyinə inanmasa da, yenə də sinifdaşlarını müdafiə edəcək. Orta standartlı sosial rifaha malik insanlar bu sualın cavabını hər iki tərəfə hesablanmış olaraq düşünəcək. Varlılar isə nikbindir, onlar dünyanın daha yaxşı yer olması üçün gücü və pulu olanların yaşamasını arzu edəcəklər. Bir məsələ var ki, bu sinfin nümayəndələri sadəcə arzu etmir, həm də arzularını reallaşdırmaq üçün çalışırlar.

Kollapsologiyada demoqrafik böhranı xarakterizə edən iki anlayış var: Kornukopiya (Cornucopia) və Maltus (Malthus) sistemləri.

Kornukopiya nəzəriyyəsini dəstəkləyənlər iddia edirlər ki, insan irqi sonsuz inkişafa sahibdir. O, dayanmadan böyüyəcək. Texnologiya onun qarşısındakı bütün sərhədləri yıxacaq.

Maltusçular isə daha bədbindir. Onlar hesab edirlər ki, bəşər tarixindən bu yana, əslində, bütün yeniliklər və inkişaf qrafiki özünü təkrarlayır. Və bizlər bu periodun sonuncu halqalarından birindəyik. Texnologiya insanı məlum bir zirvəyə çıxaracaq, sonra isə o zirvədən aşağı atacaq. Ola bilsin, bu intiharı yaşamamış bütün sistemin çöküşünə şahid olaq. Çünki digər yazılarda da vurğuladım ki, hesablamadığımız, diqqət etmədiyimiz yüzlərlə nüans var ki, onlar "evimizi" çoxdan təhlükə altına salıb.

Əslində, bu iki nəzəriyyə bir-birindən çox da fərqlənmir. Çünki dövlətlərin iqtisadi-sosial vəziyyətinə görə periodlar bir yerdə hərəkət edə bilir. Demoqrafik artış vəziyyətində olan dövlətlər və millətlər kornukopiyaçıların dediyi nikbin proqnozlara inana bilərlər. Çünki onların hələ nələrisə dəyişməyə vaxtları var. Amma əgər artış və ya azalış böhrana çevriləcəksə, onda maltusçular kimi düşünməyin vaxtı gəlib çatıb.

Tənəzzülün sosiologiyası

2003-cü ildə baş verən və 21-ci əsrin ilk soyqırım cəhdi kimi dəyərləndirilən "Darfur" müharibəsini yadımıza salaq. Sosiologiyada yeni əsrdə insanları və toplumları təhlil etmək üçün bu müharibədən daha yaxşı neqativ nümunə yoxdur. Sudanda başlayan və sərhədləri aşan irqlər və millətlər arası bir müharibə də deyə bilərik buna. Səbəb sürətlə artan əhali və xammal çatışmazlığı idi. "İqlim müharibələri"nə misallar çəkməli olsaq, bu soyqırım ilk beş nümunədən biri olar. Tənəzzülün bir səbəbi də məhz belə sosioloji böhranlardır. "Gəzən ölülər" (The Walking Dead) serialındakı kimi bir-birimizi yeyəcək hala düşməsək, yaxşıdır. Çünki gələcək sosial müstəvidə heç də yaxşı şeylər vəd etmir. 

Sosial-psixoloq Harald Veyzer iddia edir ki, bu cür sosial məzmunlu müharibələr böyüməyə və artmağa məcburdur. Çünki insanlar nə olursa-olsun, daim bir-birini öldürmək üçün səbəblər tapacaq. Xəstəliklər, ərazi davaları, qida çatışmazlığı, iqlim dəyişiklikləri, içməli su qaynaqları və sair. Təəssüf ki, çox vaxt bu müharibələrin əsl səbəblərini açıqlamaq yerinə, onlara din donu geyindirib fərqli hədəflər yaradırlar.

Tənəzzülün sosiologiyasından danışırıqsa, cəmiyyətlərin mədəni tərəflərini də araşdırmalıyıq. Film, ədəbiyyat, musiqi, rəsm industriyasındakı dəyişiklikləri sezməmək mümkün deyil. Mədəniyyətin müxtəlif sahələrində müxtəlif dəblər yaranmaqdadır. Sənətin əxlaq, milli dəyər, sosial fərqindəlik kontekslərini bir kənara qoyuram. Onlar onsuz da 60-cı illərdən etibarən əridilməyə başladı. Məsələ eybəcərlikdir. Baş verən sürətli dəyişikliklər fonunda estetik zövqlər eybəcərləşməyə, heç bir məna ifadə etməməyə başlayır. Belə olan halda çarəsiz bir insanın tapındığı sənət də artıq ona kömək olmayacaq. Çıxış yolu sənət üçün də mübarizə aparmaqdır. Amma kimlə, nə ilə? Tənəzzülün böyüməməyinə çalışmaq bundan başlayırsa, düşüncə mərkəzləri tez-bazar işə keçməlidir. Məşhur iqtisadçı Serge Latoş bu mövzuda narahatlığını belə ifadə edir: "Sənəti mədəni sömürgəçilikdən qorumalıyıq..." Tənəzzülə aparan yolun hər tərəfində müxtəlif sifətli müharibələr dayanıb. Onlardan bəlkə də ən dəhşətlisi məhz mədəni müharibələrdir.

Tənəzzülün psixologiyası

Bu və əvvəlki yazıların, demək olar ki, hər abzasında tənəzzülün insan psixologiyasına təsiri hiss edilir. Əlbəttə, müharibələrin, qıtlığın, mədəni çürümənin içində olan bir insan sakit və aramlıq həyata malik ola bilməz. O həm də öz psixologiyasını müxtəlif "üsullarla" aşındırır. Hansılardır bu üsullar:

Korluq - kifayət qədər qələbəlik informasiya tıxacında vacib olanları görməmək və duymamaq. Vacib olanların fərqinə varanda isə iş işdən keçmiş olur.

İnkar - məğlubiyyəti, tənəzzülü qəbul etməmək. Bunun bir taftalogiya olduğuna inanmaq. Beynin komfort zonasını tərk etməmək. Və bir gün məlum olacaq ki, həddindən artıq nikbinliyin qurbanıyıq hamımız.

Tənəzzülün politologiyası

Tənəzzül, təbii ki, siyasətə təsir edir. İstər böyük, inkişaf etmiş, güclü, istər inkişaf etməkdə olan, istərsə də kiçik, gücsüz dövlətlərin müqəddəratına kifayət qədər toxunur. Reallıq budur ki, iqlim, qlobal istiləşmə, su qaynaqlarının tükənməyi haqqında rəsmi partiyalardan daha çox QHT-lər düşünür. Bu QHT-lərdən bəziləri dövlətlər tərəfindən dəstəklənsə də, hələ ki, heç bir ölkənin siyasətinin ana xəttinin bu problemlər olduğunu görmürük. Beynəlxalq iqlim konfransları, tədbirlər, iclaslar keçirilir. Bunlardan ən vacibinə ötən il elə Bakımız ev sahibliyi etdi. Sosioloqlar düşünür ki, bu tədbirlərin mahiyyəti və sayı hələ qaneedici səviyyədə deyil. Tükənən qaynaqlar üçün ölkələr daha çox qayğılıdır, nəinki tükənməz qaynaqlar və təbii sərvətlər üçün.

Tənəzzülün politologiyasından danışanda bir şeyə də diqqət edirik. Siyasi rejimlərin bu prosesdəki davamlılığına. Kollapsologiya haqqında kitablar yazan, araşdırmalar müəllifi bütün iqtisadçı və sosioloqlar iddia edir ki, tənəzzül prosesi birinci demokratiyanın divarlarını dağıdacaq. İkinci Dünya müharibəsindən sonra Avropada, xüsusi ilə Britaniyanın simasında bütün böyük dövlətlərdə liberalizmi uğurlu siyasi və iqtisadi model kimi göstərən səbəbləri necə ki nikbin sosioloqlar ortaya atmışdı, indi də həmin zatlar demokratiyanın bu böyük çöküş qarşısında aciz qaldığını deyirlər. İqlim və su mövzusunda elə problemlər var ki, onlarla mübarizə birbaşa sərtlik və milliyətçilik tələb edəcək.

lll

Kim necə və nə qədər bu dramatik sonluğa hazırdır, bilmirik. Tək bildiyimiz həqiqət təbiət və elmin min illərdir bizə sübut etdiyi gerçəklərdir. Güvəndiyimiz tək nöqtə də elm olmalıdır. Müharibələr haqqında araşdırma edərkən qəribə bir statistika oxudum. Sən demə, dünya tarixində sadəcə iki yüz il insanlar bir-biri ilə döyüşməyib, vəssalam. Sadəcə, iki yüz il. Bəlkə də o iki yüz ilin fəlsəfəsi, məntiqi bizi mümkün olacaq bütün qiyamətlərdən qoruya bilərdi. Hələlik, ölməyən və zədə almayan tək hissimiz ümiddir. Ondan yapışmaq isə yeganə çarəmizdir.