525 ci qəzet Tənəzzül haqqında yeni və unudulmuş elm Rə­van Cavid yazır (II yazı)

Rəvan CAVİD

"...Keçmişdə yox olmuş sivilizasiyaların iki ortaq xüsusiyyəti olduğu haqqında alimlər arasında fikir birliyi var: hamısı ölçüyəgəlməz təkəbbürün və özünə həddindən artıq güvənmənin qurbanlarıydı. Qarşılarına hansı maneə çıxırsa çıxsın, öhdəsindən gələ biləcək gücə sahib olduqlarına inanırdılar və hər gün artan zəifliyi bədbinliyə düşməmək üçün gözardı edə biləcəklərini düşünürdülər..."

Kollapsologiya haqqında danışanda diqqət etməli olduğumuz vacib bir məqam var: hər şeyin həddindən artıq böyüməsi və ifrata varması. İqtisadiyyatın, brendləşmənin, siyasi rəqabətin, ideoloji çaxnaşmanın, dəyərləri görməzliyə vurmanın, 3-cü Dünya ölkələrinə qloballaşmanı məcburi şəkildə qəbul etdirmənin və bu kimi praktikası vacib, amma vaxt tələb edən anlayışların böyüməsini nəzərdə tuturam. Zirvə yarışı bütün sahələrdə işıq sürəti ilə davam edir. Bəs zirvədə nə var? Divarlar, məhdudiyyətlər. Onların arxasında isə dərin uçurumlar. Bütün anlayışlar kulminasiya nöqtəsindən sonra aşağı doğru hətəkət edib dibə çırpılmaq məcburiyyətindədir. Bu insanların yox, təbiətin və riyaziyyatın qanunudur. Nələrisə kulminasiyada saxlamaq isə, həm də indiki zamanda, qeyri-mümkündür. Bu, təxminən, ideal cəmiyyətin və üstinsanın yaranması deməkdir. Siz inanırsınız buna? Mən yox!

Zirvədəki məhdudiyyətlər, hüdudlar hansılardır bəs? Məsələn, texnologiyadan istifadənin ifrata varması və plastik tullantıların nəzarətdən çıxması qlobal istiləşməyə zəmin yaratdı. Sürətlə inkişaf edən industriyanın qarşısını ala bilmədik. Böyüdükcə böyüyən zavodlar, fabriklər, şəbəkələri artan holdinqlər, sərmayəsi bol şirkətlər, neft və təbii qaz yataqları üçün mübarizə aparan siyasilər, platin və almaz axtarışları, kömür istehsalı və sair. İnsan və onun yaratdıqlarının fəaliyyətlərindən dolayı zərərli qazların emissiyaları artıq normanın çox üstündədir. Bu da iqlimlərin süni şəkildə istiləşməsinə yol açır. Dünyada orta temperatur sənaye inqilabından sonra, yəni 1880-dən sonra 0,85 dərəcə Selsi artdı və növbəti altmış ildə sürətlənməyə başladı. İkinci Dünya müharibəsindən sonra təqdiqatçılar bu mövzuya daha həssas yanaşmağa başladılar, çünki rəqəmlər onlar üçün vahiməli görünürdü. Ekspertlər qlobal istiləşmənin 2050-ci ildə 2 dərəcə, 2100-cü ildə isə 4,8 dərəcə Selsi artacağını proqnozlaşdırırlar. Bəli, sürətlə inkişaf edən texnologiyanı görünməz bir əl dayandıracaq: iqlim!

Təbii fəlakətlər öz mesajını, illərdir, verir onsuz da. Bu mövzu nəinki gələcək nəsilləri, elə bizi də maraqlandırır. Çünki hər beş ildən bir bunun ağır fəsadlarının şahidi oluruq. 2003-cü ildə istiləşmə ucbatından bütün Avropaya yayılan yanğınlar nəticəsində on beş min insan həyatını itirmişdi. Ümumiyyətlə, mövzudan kənar da olsa bir qeyd atım yazının bu hissəsinə, 2003-cü ildə baş verən İraq müharibəsi, Fələstin-İsrail müharibəsi, Balkanlardakı mafiya qiyamları, Avropa və Amerikadakı mitinqlər, Skandinav ölkələrindəki intihar səbəbi ilə yetmiş min insan öldü. 2024-dəki ölüm sayına qədər bu rəqəm çox ciddi bir staistikanın başlanğıcı sayılırdı. Qayıdaq istiləşməyə. 2003-cü ildə baş verən yanğınlardan sonra iqtisadiyyata on üç milyard avro ziyan dəydi. 2010-cu ildə Rusiyada başlayan quraqlıq kənd təsərrüfatına iyirmi beş faiz ziyan vurmuşdu, bu isə on üç milyard dollar demək idi.

Amerika Silahlı Qüvvələrində iqlim problemləri üzrə araşdırmalara rəhbərlik etmiş, "İqlim müharibələri" kitabının müəllifi Civni Dier 2021-ci ildə yazıb: "Qlobal istiləşmə beş dəfəyə qədər artanda və orta temperatur bütün iqlimlər üzrə doqquz dərəcəni keçəndə, bu gün xəyalını qurduğunuz hər şeyin üstündən xətt çəkmək məcburiyyətində qalacaqsınız..."

Dier daha dəhşətli bir proqnozun da müəllifidir. O iddia edir ki, 2036-cı ildə və ya o tarixə yaxın bir zamanda Hindistan və Pakistan arasında nüvə silahının da istifadə olunacağı müharibə baş verəcək. Bilmirəm, bu yəqinlər hansı məlumatların nəticəsidir, amma vəziyyət bu qədər pisdirsə, nikbin olmaq üçün heç bir böyük səbəb qalmır. Əgər bu gündən etibarən zavodların zəhərli tüstü buraxmağının önünü kəssək, istiləşmə və ozon qatındakı seyrəlmə hələ on il də davam edəcək.

Təbiət sadəcə istiləşmə ilə qisas almayacaq bizdən. Həm də suyun hökmranlığı başlayacaq. Bir tərəfdən şirin su hövzələri quruyub yoxa çıxdıqca, digər tərəfdən də buzlaqların əriməsi nəticəsində su səviyyəsi planetin bütün nöqtələrində artmağa başlayacaq. Suyun bizə qarşı başqa bir təhdidini də qeyd edim. Su səviyyəsinin dəyişməsi okean axınlarının sirkulyasiyasını sürətləndirəcək. Bu da okeanın dərinliklərində anoksi (oksigen çatışmazlığı) yaradacaq. Anoksi təbəqəsi artdıqca və okeanın səthinə doğru hərəkət etdikcə ozon qatını dəlməsi ilə məşhur olan hidrogen-sulfid yaradan bakteriyaların sayı sürətlə artacaq. Okeandakı və qurudakı canlıların bir çoxu məhv olmağa başlayacaq. Elmi-fantastik film ssenarisinə bənzəyir, hə? Bilirəm, amma buna bəşəriyyət tarixində misal çəkə biləcəyimiz və elmə "Kənfild Okeanları" adı ilə düşən hadisələr var. NASA növbəti belə okeanların 2100-cü ildən qabaq yenidən ortaya çıxacağını iddia edir.

Bir məsələni də yazıb, kollapsologiyanın təməl səbəblərindən biri olan istiləşmə haqqında yazını yekunlaşdırım. Qlobal istiləşmə özü ilə yanğınlar gətirdi, oksigen çatışmazlığı gətirdi, ən əsası isə növlərin sonunu yaxınlaşdırdı. Nə vaxt ki, industriya termini insan həyatına daxil oldu, Adəmin övladları cənnətdən sonrakı sığınacaqlarına nankor oldular. Bir anda təbiətdən ayrı düşən insan milyon illər birgə yaşadığı təbiəti istismar etməyə başladı. On altıncı əsrdən bu yana üç yüz otuz iki növ canlı tamamilə məhv olub, kökü kəsilib. Yüzlərlə növün adı isə "Qırmızı kitab"dadır. Sənayeləşmənin gətirdiyi rahat həyat tərzi insanın eqosunu və küdurətini artırdı. Bir başqa misal, bütün dünyada neft industriyasının yarandığı gündən bu günə balıq biokütləsinin doxsan faizi məhv olub. Doxsan faiz! Necə dəhşətli rəqəmdir, hə? Və ya belə düşünək, hazırda bizi təəccübləndirən rəngarəng təbiət gör indi maşınların ixtirasından qabaq necə olub?!

Kollapsologiya haqqında oxuduğum beş kitabın hamısında (birinci yazıda qeyd etmişəm adlarını) qlobal istiləşmə ilə bağlı müxtəlif iddialar var. Lakin hər birinin ortaq məxrəcə gəldiyi bir nüans var: Tez, ən tez, nə qədər tez bacarırıqsa, o qədər tez qlobal istiləşmənin qarşısını almaq üçün zavodlarımızın, maşın istehsal edən yerlərimizin bacalarına baxıb düşünməliyik. Bizə lazım olan nədir? Sürətli inkişafa davam, yoxsa dünyanın sonu?