525 ci qəzet Tənəzzül haqqında yeni və unudulmuş elm Rə­van Cavid yazır

Rəvan CAVİD

"...Növlərin aqibətinin çatdığını bir ehtimal kimi də olsa görməyə başladığımız vaxt yaranacaq təcili vəziyyət çoxdan vərdiş etdiyimiz asta və qarışıq qərar vermə instinktimizə uyğunlaşmayacaq. Qərb təəccüb və heyrət içində azadlıq və ədalət dəyərlərinin üstündən xətt çəkəcək... Birinci tapşırıq Yer kürəsini xilas etmək olacaq..."

Yeni dünyanın problemləri... Bu problemlərin bir neçə dəqiqə içində yerini başqa problemlərə verməsi. Sosial şəbəkədə hər saniyə nəsə "yeni" bir mövzu müzakirə olunur, sosial media dayanmadan xəbər "istehsal" edir. Telefonun ekranını aşağı sürüşdürdükcə yeni məlumatlar, yeni xəbərlər, yeni şəkillər çıxır qabağımıza. Beynimiz durmadan bu "yeni" məlumatları emal etməklə məşğuldur. İnsanların, şəhərlərin, ölkələrin, regionların gündəmi sürətlə dəyişir. Biz bu dəyişikliklərin bəzilərinə böyük, bəzilərinə xırda, bəzilərinə vacib, bəzilərinə də lüzumsuz xəbər deyirik. Lakin ən vacibləri, ən böyükləri diqqətimizi heç vaxt çəkmir. Bu problemləri gizlətmirlər, ört-basdır etmirlər, sadəcə biz çox da dəyərləndirmək istəmirik. Hansı problemlərdir bunlar? Tək-tək saysaq, bütün qəzet səhifəsini doldurmuş olacağıq. Hamısının ortaq adı isə Tənəzzüldür. Bu tənəzzül hər hansı bir millətə, ölkəyə, qitəyə, gücə aid deyil, bütün dünyaya, "evimizə", yəni Yerə aiddir. Kollapsologiya da bu tənəzzül haqqında elmdir. Adı təsadüfi deyil. Latın dilində "kollap" bir çox şeyin eyni anda düşməsi mənasını verir. Bizim söhbət açacağımız problemlər kimi. Çoxdurlar, fərqlidirlər, amma onlardan tək bir nəsnə kimi də bəhs edirik. Tənəzzülün qarşısında heç bir "barrikada" qurmaq olmur. Onu bloklamaq da mümkünsüzdür. Paul Erlix yazırdı ki, tənəzzülün qarşısını almaq ehtimalımız on faizdirsə, bunu on birə yüksəltmək üçün bütün ölkələr bütün sərmayələrini xərcləməlidirlər. Yox, bu, liberalların yaratdığı süni qorxu və ya təhdid deyil, bu, həqiqətdir. Dünya bu cür tənəzzülləri önəmli hesab etməyən yüzlərlə ölmüş mədəniyyətin qəbiristanlığıdır.

Tənəzzül nədir? Kollapsologiyada nəyi təmsil edir? Demək olar ki, bütün məşhur kollapsoloji mətnlərdə tənəzzülün açılışı belədir: "Təməl ehtiyacların qanunla tənzimlənən xidmətlərlə əhalinin böyük bir qisminə normal hesab olunan qiymətlərlə satıla bilməməsidir..."

Təməl ehtiyaclar deyəndə suyu, elektriki, istiliyi, havanı, ən adi qidaları nəzərdə tuturlar. Yəni ən təməl məfhumlar. Maaş, maşın, ev, orta aylıq gəlir haqqı, faiz, ictimai nəqliyyat, təhlükəsizlik və bunlar kimi şeylərdən söhbət getmir. Çünki tənəzzülün başlandığını hiss edəcəyimiz vaxt bu saydıqlarım bir o qədər vacib olmayacaq. Bəli, konkretləşdirsək, dünyanın axırından danışırıq. Amma danışarkən mayalıların təqviminə, babil mifologiyasına, Vanqanın təxmin etdiyi kəhanətlərə söykənmirik. Elmi sübutlarla, kollepseoloji terminlərlə vəziyyətin nə qədər acınacaqlı olduğunu izah edirlər. "Dünya dağılır" ifadəsi o qədər adiləşib ki, kiməsə dünyanın dağılmasından danışanda səninlə zarafatlaşmağa başlayır. Bəlkə də buna görədir ki, yüz ildir aktual olan "Biq Bənq" teoreminə alternativ teorem fikirləşdilər. Bu alternativi düşünənlər deyir ki, qazlar genişlənib, sıxılıb, partlayıb və qalaktikalar yaranıb (bura qədər biqbənqçilərlə razıdırlar), amma artıq bu qazlar nə genişlənir, nə də sıxılır, hər saniyə də yeni qalaktika yaranmır, narahat olmayın. Əslində, bütün bu teoremlər tənəzzül termini qarşısında bir o qədər mahiyyət kəsb etmir. Çünki haradan və necə gəldiyimiz yox, hara və necə yuvarlanacağıq, o maraqlıdır kollepseoliklərə.

Kollapsologiya (artıq təkcə termin yox, həm də elm sahəsi kimi də qəbul olunur) 2020-ci ildə ortaya çıxdı. Lüğətlərə məhz bu tarixdən etibarən düşdü. 1970-ci illərdə ortaya çıxan "katastrafologiya" kimi birdən-birə özündə bir çox vacib mətləbləri cəm edən məhvuma çevrildi. Məsələn, 2010-cu ildə dünya əhalisi, ya da "ağ adamlar" bu şeylərlə maraqlanmırdılar. Neft sənayesinin inanılmaz yüksəlişi, Orta Şərqdə gedən proseslər həm onların, həm də bizim diqqətimizi dağıdırdı. Arabir bir neçə ekoaktivist çıxıb qlobal istiləşmədən, şirin su qaynaqlarının qurumasından danışırdı, biz isə qulaq asmırdıq. COVİD pandemiyası bir çox sahədə olduğu kimi, burada da bəzi daşları yerinə oturtdu. Çoxdan məlum olan "su müharibəsini" yenidən yadımıza saldı. Dünya çox ciddi rəqəmlər qarşısında acizləşib bu mövzuda. Şirin su ehtiyatı hər il sürətli şəkildə azalır. İstiləşməyə səbəb olan texnologiyadan çox az uzaqlaşsaq da, hələ də bu bəs etmir. Və qarşıdan gələn fəlakət sunami, zəlzələ, volkan püskürməsinə bənzəmir. Bu tənəzzülün, bu çöküşün qarşısını almaq mümkün olmayacaq. Və çöküş bitəndə nə qalacaq, nə qalmayacaq, o da məchuldur.

2015-ci ildən sonra bu elm sahəsi haqqında bir çox kitab yazıldı. Elə yazılanların bir çoxu da bestseller oldu. Bu qədər ağır informasiya və pessimist təhkiyəyə rəğmən, tənəzzül haqqındakı kitablar maraq oyandıra bilmişdi. Məsələn: Pablo Serviqn və Rafael Stevensin bir yerdə yazdığı "Hər şey necə çökə bilər" ("How Everything Can Collapse: A Manual for Our Times", 2015, 2021), Cared Daymondun "Çöküş" ("Collapse", 2015), Cozef A. Tenterin "Mürəkkəb cəmiyyətin dağılması" ("The Collapse of Complex Societies", 1988), Tobi Ordun "Uçurum: Ekzistensial risk və bəşəriyyətin gələcəyi" ("The Precipice: Existential Risk and the Future of Humanity", 2020), Qay D. Midltonun "Çöküşü anlamaq: qədim tarix və müasir miflər" ("Understanding Collapse: Ancient History and Modern Myths", 2017) kitabları.

Toby Ordun yanaşması daha çox ekzistensial risklərə aiddir. O deyir: "Təkcə cəmiyyətlər deyil, bütün bəşəriyyət təhlükə altında ola bilər". Qlobal epidemiyalar, süni intellektin nəzarətdən çıxması, iqlim böhranları... Bu kitab onların hamısını mümkün qədər real çərçivədə yerləşdirir ki, bizlər hər şeyi aydın görə bilək.

Midlton isə antik sivilizasiyaların dağılması hekayələrini detektiv kimi araşdırır. Hansı mif doğrudur, hansı şişirdilmişdir? Yeni miflər hansılardır və nə qədər gerçəkdir? Tənəzzül dağılan cəmiyyətlərdən və onların miflərindən nə aldı apardı?

Bu kitabların ən yaxşısı isə deyərdim ki, Pablo Serviqn və Rafael Stevensin bir yerdə araşdırdığı və fərqli tarixlərdə iki dəfə çap etdirdikləridir. Onlar pandemiyadan əvvəl və sonra bu mövzuya qayıdıblar. Həm də çöküş elminin papulyarlaşmasında böyük rol oynayırlar.

Cared Daymond tarixi və coğrafiyanı geniş sahə araşdırması ilə birləşdirərək, "coğrafiya taledir" məsələsinə yenidən qayıdır.

Tenter isə bu qədər həngamənin arasında tənəzzül dövründə hansı sinfin nümayəndələrinin daha faydalı olacağını araşdırıb. Mürəkkəblik, səmərəlilik, davamlılıq... bu üç nəsnə üzərində çox dayanır.

Tənəzzülün ən vacib səbəblərindən biri də əsrimizin filosoflarının haqqında tez-tez yazdığı, sosioloqların dayanmadan araşdırdığı sürətlənmə məsələsidir. Bütün müstəvilərdə sürətlənmə. Dünya əhalisinin sayında sürətli artış, texnologiya sahəsindəki sürətli dəyişikliklər, həyat ritminin sürətlənməsi. Bu üç sürətlənmə çöküşü də sürətləndirməyə başladı.

Dünya əhalisinin sayı on doqquzuncu əsrdən qabaq hər min ildən bir sadəcə iki dəfə artırdı. Bu statistika bəşəriyyət tarixinin səkkiz min ilini əhatə edir. Sonra nə oldu? 1830-1930-cu illər arasında əhali sayı iki dəfə artdı, yəni min illik artış yüz ildə baş verdi. Növbəti ikiqat artım isə yüz il belə gözləmədi. 1970-ci ildə, yəni qırx il sonra dünya əhalisinin sayı dörd milyard olmuşdu. Hazırda sayımız səkkiz milyarddan çoxdur. Yəni son əlli ildə iki dəfədən artıq. Qida, ərazi, su çatışmazlığı və digər çatışmazlıqlar da bu rəqəmlər kimi artdı.

Dünya əhalisinin sayı artdıqca bütün sahələrdə keyfiyyət yox, kəmiyyət nəzərə alınmağa başladı. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra kəmiyyət təkcə aşağı yox, yüksək gəlirli əhaliyə də hesablanmağa başladı və brendlərin yarışı qızışdı. Dünya sürətlə xüsusi isimlərin zibilliyinə çevirildi. Texnologiyanın inkişafı, sosial medianın populyarlaşması bu "rəqabəti" gücləndirdi.

Sosial şəbəkələrin sürətlə həyatımıza təsiri psixoloji travmaları da yaratdı. Şəxsiyyət eqosu üzə çıxdı. "Like"ların və "dislike"ların müəyyən etdiyi keyfiyyətlərə və xarakterə sahib olduq. Belə olan halda düşündüklərimizin də mahiyyəti dəyişdi. Və beləcə, dünyanın aqibətini düşünmək yadımızdan çıxdı.